Snapchat, Instagram και TikTok, είναι ορισμένες μόνο από τις πιο δημοφιλείς πλατφόρμες του κυβερνοχώρου, οι οποίες αποτελούν πλέον μέρος της ζωής όλων και ειδικά των εφήβων. Τα τελευταία χρόνια, η χρήση τους από ανηλίκους απασχολεί ιδιαίτερα την ελληνική κοινωνία, καθώς σημειώνονται αρκετά δυσάρεστα περιστατικά, ενώ εκφράζονται ανησυχίες για το μέλλον.

Είναι γεγονός ότι η ψηφιακή τεχνολογία κυριαρχεί στην καθημερινότητά μας, με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) να διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Σύμφωνα με την Αμερικανική Εταιρεία Παιδικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής, στις ΗΠΑ, πάνω από το 90% των εφήβων στις ανεπτυγμένες χώρες διαθέτει τουλάχιστον έναν λογαριασμό σε κάποια ψηφιακή πλατφόρμα, ενώ είναι δυνατόν να περνούν έως και 9 ώρες καθημερινά μπροστά από τις οθόνες των κινητών τους τηλεφώνων ή άλλων συσκευών.* Από τα βίντεο στο Tik Tok μέχρι τις φωτογραφίες στο Instagram, οι έφηβοι εξερευνούν τον ψηφιακό κόσμο, δημιουργούν περιεχόμενο, ενώ η συμπεριφορα τους επηρεάζεται συχνά από τις κυρίαρχες τάσεις του διαδικτύου και τους Influencers. 

Αυτή η ενσωμάτωση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα, προσφέρει μεν απεριόριστες δυνατότητες, προκαλεί δε προβληματισμούς σχετικά με τις επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία και κατ’ επέκταση στη διαμόρφωση των κοινωνικών τους σχέσεων. 

Το ζήτημα της πολύωρης και πρώιμης έκθεσης των ανήλικων χρηστών στο διαδίκτυο, ενεργοποίησε τον κρατικό μηχανισμό. Στο τέλος του προηγούμενου έτους, η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε σε συγκεκριμένες δράσεις στο πλαίσιο της Εθνικής Στρατηγικής για την Προστασία των Ανηλίκων από τον Εθισμό στο Διαδίκτυο, δίνοντας έμφαση στην ασφάλεια των νεότερων γενεών. Παράλληλα, παρόμοιες πρωτοβουλίες και αυστηρότερα μέτρα, όπως η πλήρης απαγόρευση, βρίσκονται υπό εξέταση και σε άλλες χώρες παγκοσμίως, μεταξύ των οποίων η Γαλλία, οι ΗΠΑ και η Αυστραλία.

Ο υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Δημήτρης Παπαστεργίου, σε δήλωσή του στο economia.gr αναφέρει: «Ψυχαγωγούμαστε, διασκεδάζουμε, εκπαιδευόμαστε, επικοινωνούμε με ψηφιακά μέσα και αυτό είναι θετικό. Αναλογιστείτε σε πόσα βιβλία, ταινίες, σε πόση πληροφορία έχει πρόσβαση ένας φοιτητής, ένας μαθητής από το σπίτι του εύκολα και γρήγορα. Από αυτό όμως μέχρι τον εθισμό στο διαδίκτυο, την απόλυτη συσχέτιση ψηφιακής και αναλογικής πραγματικότητας υπάρχει μεγάλη απόσταση και οφείλουμε να δράσουμε άμεσα. Πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο ο Πρωθυπουργός, Κυριάκος Μητσοτάκης, έθεσε ψηλά στις κυβερνητικές προτεραιότητες. Πριν λίγο καιρό, παρουσιάσαμε την Εθνική Στρατηγική για την αντιμετώπιση του εθισμού των ανηλίκων στο διαδίκτυο. Πρακτικά ανοίξαμε ένα μεγάλο κύκλο συζήτησης με τους γονείς, τους δασκάλους, τα παιδιά ώστε να δημιουργήσουμε τις απαραίτητες δικλείδες ασφαλείας για την πλοήγηση των νέων στα ΜΚΔ, στο διαδίκτυο ευρύτερα. Στο parco.gov.gr οι γονείς ενημερώνονται με απλό τρόπο για τα εργαλεία γονικού ελέγχου, που είναι ήδη διαθέσιμα στα κινητά. Επιπλέον, την άνοιξη ενεργοποιούμε και το Kids Wallet, μια εφαρμογή αντίστοιχη με το Gov.gr Wallet αλλά για παιδιά, που θα διαθέτει λειτουργίες γονικού ελέγχου αλλά και δυνατότητα επιβεβαίωσης της ηλικίας του χρήστη. Το πολύ αισιόδοξο είναι ότι για αυτές τις πρωτοβουλίες υπάρχει έντονο ενδιαφέρον και από άλλες χώρες. Το διαπίστωσα τόσο στη Διεθνή Διάσκεψη για την Τεχνητή Νοημοσύνη στο Παρίσι όσο και στο World Governments Summit στο Ντουμπάι, όπου βρέθηκα πρόσφατα. Απαιτείται διακρατική συνεργασία αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε ένα φαινόμενο, το οποίο λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις».

Πώς, όμως, φτάσαμε σε αυτό το σημείο; Με ποιον τρόπο η υπερβολική ενασχόληση με το διαδίκτυο μπορεί να οδηγήσει σε εθιστικές συμπεριφορές και τι μπορεί να γίνει για να περιοριστεί αυτό το φαινόμενο; Πώς μπορούν οι νεότερες γενιές να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις δυνατότητες που προσφέρουν οι σύγχρονες ψηφιακές πλατφόρμες, αποκομίζοντας τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη του διαδικτύου;

Η εξέλιξη των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην Ψηφιακή Εποχή

Ιστορικά, τα ΜΚΔ αποτέλεσαν μια επαναστατική καινοτομία, αλλάζοντας ριζικά τον τρόπο επικοινωνίας. Από τις πρώτες ψηφιακές πλατφόρμες, όπως το MySpace και το Friendster, έως τη σημερινή κυριαρχία του YouTube, Facebook, Instagram και Tik Tok, η εξέλιξη υπήρξε ραγδαία. Βασισμένα στην τεχνολογία Web 2.0, έδωσαν τη δυνατότητα στους χρήστες να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση περιεχομένου, μετατρέποντας το διαδίκτυο από μια παθητική σε μια διαδραστική εμπειρία. 

Η δυνατότητα που δόθηκε στους χρήστες να σχολιάζουν, να δημιουργούν και να αναρτούν περιεχόμενο διαμόρφωσε καθοριστικά την ανάπτυξη των δυνητικών (virtual) κοινοτήτων. Ωστόσο, η ταχεία εξάπλωσή τους έφερε και προκλήσεις, καθώς χρησιμοποιούνται συχνά ως εργαλεία άσκησης επιρροής και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Παράλληλα, συνέβαλαν στην εδραίωση μιας μαζικής κουλτούρας της εικόνας, όπου τα οπτικά ερεθίσματα κυριάρχησαν στην επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση.

Η εμφάνιση των ΜΚΔ μετρά περίπου μία 20ετία. Αρκετές από τις αρχικές ψηφιακές πλατφόρμες δεν υπάρχουν σήμερα, ενώ άλλες έχουν εξελιχθεί σε εταιρείες κολοσσούς. Κατά τη διάρκεια των ετών η χρήση τους παγκοσμίως υπήρξε αμείωτη. Ωστόσο, διαφαίνεται ότι ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 η χρήση τους αυξήθηκε ακόμη περισσότερο, κερδίζοντας εκατομμύρια χρήστες ανά τον κόσμο. Αν και πλέον έχουμε επιστρέψει στην κανονικότητα, φαίνεται πώς η ανάγκη των ανθρώπων όλων των ηλικιών για δημιουργία συνεχούς περιεχομένου όπως stories, posts και reels δεν έχει μειωθεί. Σύμφωνα με έρευνα της Focus Bari που διεξήχθη το 2022 και αφορά τη χώρα μας, το 96% των Ελλήνων ηλικίας 13-74 ετών πλοηγούνται καθημερινά στο διαδίκτυο και και κατά μέσο όρο ξοδεύουν 2 ώρες την ημέρα, κυρίως στα ΜΚΔ.**

Οι δύο όψεις του Διαδικτύου

Η χρήση των ΜΚΔ αποτελεί αδιαμφισβήτητα πηγή δημιουργικών ευκαιριών. Η διαδικτυακή κοινότητα λειτουργεί καταλυτικά στη διάδοση της γνώσης, προσφέροντας ένα χρήσιμο εργαλείο σε ανθρώπους κάθε ηλικίας. Η δυνατότητα αλληλεπίδρασης και παραγωγής περιεχομένου με βάση τις ατομικές προτιμήσεις έχει οδηγήσει στον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας. Τα ΜΚΔ έχουν εξελιχθεί στη σύγχρονη εκδοχή των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, όπου πλέον η είδηση διαμορφώνεται και από τον ίδιο τον χρήστη. Η ελευθερία που προσφέρει η απεριόριστη πρόσβαση στην πληροφορία, σε συνδυασμό με τον πλουραλισμό που αμβλύνει τα μονοπώλια της ενημέρωσης, ενισχύει τον δημόσιο διάλογο, προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη και διευκολύνει την ανοικτή πρόσβαση στη γνώση.

Ωστόσο, η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος περιλαμβάνει σοβαρές προκλήσεις. Η ταχύτητα με την οποία διαδίδεται μια πληροφορία, ο τεράστιος πλέον όγκος της, η μη διασταύρωση στοιχείων πριν αναρτηθεί μια είδηση, αλλά και η αθέμιτη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στη δημιουργία ψεύτικων βίντεο και εικόνων που διαρρέουν το διαδίκτυο, ενισχύει το φαινόμενο της δημιουργίας των fake news και συνεπώς εντείνουν την παραπληροφόρηση, η οποία γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αναγνωριστεί και να αντιμετωπιστεί. Η ψηφιακή παιδεία των χρηστών και των καταναλωτών της πληροφορίας κρίνεται απαραίτητη και ιδιαίτερα από τους εφήβους που δεν έχουν ακόμα διαμορφώσει την κριτική ικανότητα.

Παρά τις προκλήσεις, η ψηφιακή συνδεσιμότητα έχει ενδυναμώσει σημαντικά το αίσθημα κοινότητας. Η ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων, η αίσθηση κοινότητας που δημιουργείται μέσα από τη σύνδεση ατόμων με κοινά ενδιαφέροντα, η διαπολιτισμική επικοινωνία, η υπέρβαση γεωγραφικών και χρονικών περιορισμών, καθώς και η ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων αποτελούν μερικά μόνο από τα σημαντικά πλεονεκτήματα που προσφέρουν οι ψηφιακές πλατφόρμες. Ακόμη περισσότερο, η ανοιχτή πρόσβαση στην πληροφορία καθώς και η διαδραστικότητα μέσω αυτών έχουν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία. Τα τελευταία χρόνια, η χρήση τους ενισχύει τις μαθησιακές δυνατότητες παιδιών και εφήβων, ενώ παράλληλα αποτελεί ένα ιδανικό εργαλείο για τη συνεργατική μάθηση, διευρύνοντας τους ορίζοντες της εκπαίδευσης πέρα από τα παραδοσιακά όρια της τάξης, προετοιμάζοντάς τους για τις απαιτήσεις του 21ου αιώνα. Από την άλλη πλευρά, αναδεικνύονται ζητήματα όπως η ψηφιακή ανισότητα, η υπερβολική εξάρτηση καθώς και η προστασία προσωπικών δεδομένων. 

Το Influencer Marketing

Ο επιχειρηματικός κόσμος και οι διαφημιστές αντιλήφθηκαν γρήγορα τη δυναμική επιρροή των ψηφιακών πλατφορμών στους χρήστες. Επιδιώκοντας να ενισχύσουν τις πωλήσεις προϊόντων και υπηρεσιών, άρχισαν να αξιοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ολοένα πιο στοχευμένους και αποτελεσματικούς τρόπους. Σήμερα, μια στρατηγική προώθησης που έχει φέρει επανάσταση στον χώρο της διαφήμισης είναι το Influencer Marketing.

Η κυρία Λίνα Στούμπου, συνιδρύτρια και CEO της εταιρείας Susurrus, η οποία δραστηριοποιείται σε αυτόν τον τομέα, μας εξηγεί: «το Influencer Marketing ξεκίνησε παραλληλα με την άνοδο των social media. Στο μέλλον μπορούμε να αναμένουμε περαιτέρω άνοδο του social commerce, πιο αυθεντικό περιεχόμενο, περαιτέρω αξιοποίηση δεδομένων και analytics στη λήψη αποφάσεων και κυρίως άνοδο των virtual influencers καθώς και αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης. Τέλος, είναι πολύ πιθανό να προκύψουν καινούρια social media platforms που θα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στις καμπάνιες Influencer Marketing».

Οι Influencers είναι πρόσωπα της διπλανής πόρτας που συμβάλλουν στην αύξηση των πωλήσεων. Η κυρία Στούμπου αναφέρει, «Ένας Influencer χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένη αισθητική και με τη στάση ζωής του εμπνέει και επηρεάζει το κοινό του. Οι Influencers έχουν κατα κύριο λόγο νεανικό κοινό (16-35 ετών) – καθώς αυτό το κοινό είναι πιο ενεργό στα social media – αλλά υπάρχουν και Influencers με επιρροή σε μεγαλύτερες ηλικίες (45+). Στο εξωτερικό η ιδιότητα τους είναι ακόμα πιο διαδεδομένη και πλέον έχουμε κάποιους από 12 έως και 90 ετών».

Καθώς το να είναι κάποιος Influencer είναι ένας τρόπος κέρδους, πολλοί έφηβοι έχουν το όνειρο να το ακολουθήσουν ως επάγγελμα στο μέλλον, ενώ δεν είναι λίγοι αυτοί που ασχολούνται ήδη, με τους γονείς τους στη θέση των Managers. «Συνήθως τα περισσότερα deals κυμαίνονται από 300-400 έως και 10.000-15.000 ευρώ, ανά Influencer και ανά διαφημιστική συνεργασία με μία εταιρεία. Οι ίδιοι χρεώνουν τις υπηρεσίες τους ανάλογα με το πλήθος των “διαφημιστικών” δημοσιεύσεων που κάνουν, αλλά και το είδος (π.χ. ένα βίντεο κοστίζει περισσότερο από μία φωτογραφία). Επίσης η τιμή επηρεάζεται και από τις δεσμεύσεις τους απέναντι στον ανταγωνισμό, από τις απαιτήσεις του πελάτη για περαιτέρω εμπορική αξιοποίηση των υλικών-εκμετάλλευση της εικόνας τους, από το πόσους followers έχει και το χρονικό διάστημα δέσμευσης απέναντι στο brand που διαφημίζει. Στην περίπτωση που ο Influencer είναι ανήλικος, τις οικονομικές συμφωνίες και οικονομικές συναλλαγές αναλαμβάνουν οι γονείς του», προσθέτει η κυρία Στούμπου.

Διαδίκτυο Και Εφηβεία

Η χρήση των ψηφιακών εφαρμογών μπορεί να προσφέρει νέες δυνατότητες και επαγγελματικές προοπτικές, όμως η κατάσταση περιπλέκεται όταν αυτή γίνεται από εφήβους και παιδιά. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας αναπτύσσονται συμπεριφορές και διαμορφώνονται αντιλήψεις μέσα από την αλληλεπίδραση και τις κοινωνικές συναναστροφές. H κυρία Ανθή Σιδηροπούλου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής ενημέρωσης του ΕΚΠΑ, ενώ γνωστικό της αντικείμενο είναι η Ψυχολογία της Επικοινωνίας με έμφαση στην κυβερνοψυχολογία. 

Όπως η ίδια αναφέρει, «όταν η κοινωνικοποίηση λαμβάνει χώρα μέσω του ψηφιακού κόσμου ενδέχεται να εμπλέκονται σε αυτήν κυρίως ποσοτικά κριτήρια (όπως ο αριθμός φίλων και ακολούθων ή αντιδράσεων) και όχι ποιοτικά, όπως το βάθος των δεσμών. Επιπρόσθετα, τα ομοιόμορφα παγκοσμιοποιημένα πρότυπα, τα οποία κυριαρχούν στον ψηφιακό κόσμο, ενδέχεται να καθορίσουν και τα κριτήρια συμπεριφοράς. Όταν το άτομο εισέρχεται στο στάδιο της εφηβείας, έχει μία προσδιορισμένη αυτοεικόνα, μέσα από αλληλεπίδραση με τους σημαντικούς άλλους (γονείς, αδέρφια, εκτεταμένη οικογένεια, σχολείο)». 

Η τελευταία Πανελλήνια Έρευνα του ΕΠΙΨΥ για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των εφήβων-μαθητών (Έρευνα HBSC/WHO) και η οποία δημοσιεύθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο, φέρνει στο φως ανησυχητικά ευρήματα για τη σχέση των Ελλήνων εφήβων με τα ΜΚΔ και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Συγκεκριμένα, το 33% ηλικίας 11, 13 και 15 ετών διατηρεί καθημερινή, σχεδόν συνεχή επικοινωνία μέσω κοινωνικών δικτύων με φίλους ή άλλα πρόσωπα αφιερώνοντας υπερβολικό χρόνο και αντιμετωπίζοντας αρνητικές συνέπειες από αυτή τη συνήθεια. Επιπλέον, το 20% των εφήβων αφιερώνει κατά μέσο όρο περισσότερες από 4 ώρες ημερησίως σε ηλεκτρονικά παιχνίδια. * 

Η κυρία Σιδηροπούλου συνεχίζει, «ο ψηφιακός κόσμος αποτελεί μία ακόμα σφαίρα κοινωνικοποίησης και αλληλεπίδρασης τόσο για τους εφήβους όσο και για τους ενήλικες. Εξ’ ορισμού δεν είναι μία αρνητική σφαίρα. Οι όποιες αρνητικές επιδράσεις του ψηφιακού κόσμου είτε θα βρουν ρήγμα στην αίσθηση του εαυτού, είτε θα βρουν ισχυρό ανάχωμα. Συνεπώς, είναι κρίσιμης σημασίας ο ψηφιακός κόσμος να συνυπάρχει με έναν απτό, γεμάτο ουσιαστικά ερεθίσματα κόσμο».

Το διαδίκτυο είναι δελεαστικό. Ο καταιγισμός της πληροφορίας, το πλούσιο οπτικοακουστικό περιεχόμενο, η ψηφιακή εμπειρία που διεγείρει τις αισθήσεις, είναι αναμφίβολα ορισμένοι μόνο από τους λόγους που οδηγούν τους ανήλικους στην πολύωρη χρήση. 

Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Συγγραφέας. Μας εξηγεί με τον δικό της τρόπο πως λειτουργούν αυτοί οι μηχανισμοί από τη μεριά του έφηβου. «Η εικονική πραγματικότητα προσφέρει στον έφηβο την αίσθηση μιας ναρκισσιστικής παντοδυναμίας. Μια έξοδο κινδύνου από την αγωνία της ύπαρξης. Οι φανταστικές αλήθειες φθείρονται πιο δύσκολα. Η εικονική πραγματικότητα, σαν με ένα τρίτο αυτί, αφουγκράζεται τις μύχιες κι ανομολόγητες αγωνίες ενός σημερινού έφηβου. Ακούει την εσωτερική φωνή του: ‘’Δεν νοιάζομαι για τη ζωή όπως είναι. Ο ‘’φυσικός’’ όπως λέτε ‘’τρόπος ζωής’’ δεν ενδιαφέρεται για μένα. Εκτυλίσσεται ερήμην μου. Δεν με αγαπώ γιατί κανείς δεν νοιάζεται να καταλάβει τι σημαίνει για μένα να έχω μια αξία, να με αγαπούν, να αναγνωρίζομαι στο βλέμμα του άλλου, να υπάρχουν αξίες που να ανθίστανται στο θάνατο, να υπάρχουν αιτίες να με κρατάνε ζωντανό. Η εικονική πραγματικότητα με κάνει να υπάρχω. Πόσο εύκολο είναι για έναν έφηβο σήμερα στον αινιγματικό έως και τρομαχτικό ‘’μετακόσμο’’ μας  να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις που εγείρει το περιβάλλον του και ο ίδιος του ο εαυτός; Οι έννοιες του ‘’αβοήθητου’’ ‘’του ‘’ευθραύστου’’ ‘’του ανεπαρκούς’’ κατακλύζουν τον ψυχισμό του. Τι ειρωνεία! Όλα αυτά να συμβαίνουν σε  μια εποχή που υπόσχεται ότι όλα είναι δυνατά. Υπόσχεση ιδιαίτερα συγχυτική για έναν έφηβο, καθώς κουβαλά το ερώτημα που καθορίζει  την ίδια την εφηβεία: «Ποιος είμαι;», «Ποιος μπορώ να είμαι;», «Πώς να είμαι μέσα σε αυτή την προτεινόμενη καταιγιστική ελευθερία επιλογών;» Αρχίζοντας από τη σεξουαλικότητα και φτάνοντας μέχρι το αξιακό σύστημα: Nα είμαι ανταγωνιστικός; Ονειροπόλος; Μοναχικός; Ενταγμένος; Αποκλίνων; Πώς είναι το να είμαι;».

Εθιστικές Συμπεριφορές, Επιπτώσεις  και Ψηφιακές Πλατφόρμες

Η πιο σοβαρή επίπτωση της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου φαίνεται πως είναι ο εθισμός. Σύμφωνα με την κ. Σιδηροπούλου, «Ο εθισμός στο διαδίκτυο, αποτελεί έναν όρο ομπρέλα, ο οποίος περιγράφει τη συναισθηματική προσκόλληση σε ένα διαδικτυακό αντικείμενο». Αυτή η μορφή εξάρτησης με καταναγκαστικά χαρακτηριστικά είναι ιδιαίτερα επιβαρυντική, αφού οδηγεί σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. «Σε μία κρίσιμη αναπτυξιακά φάση, όπως αυτή της εφηβείας, η συναισθηματική αυτή προσκόλληση, ενδέχεται να δυσχεράνει τις διεργασίες της κοινωνικοποίησης και της απόκτησης δεξιοτήτων, ενώ, επιδρά και στην εικόνα του εαυτού, η οποία δεν λαμβάνει την απαραίτητη ανατροφοδότηση μέσω των κοινωνικών συναλλαγών. Ωστόσο, πριν μιλήσουμε για εθιστικές συμπεριφορές σε σχέση με τον ψηφιακό κόσμο, είναι σημαντικό να έχουμε διερευνήσει αν ο έφηβος και η έφηβη έχουν πρόσβαση σε δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και τους έχουν παρασχεθεί όλα τα εφόδια για εναλλακτικές ενασχολήσεις», συμπληρώνει η Καθηγήτρια.  

Όπως και στον φυσικο κόσμο έτσι και στον διαδικτυακό ελλοχεύουν διάφοροι κίνδυνοι που άλλες φορές είναι προβλέψιμοι και άλλες όχι. Όπως επεσήμανε η κυρία Παρασκευή Φραγκοπούλου, Καθηγήτρια Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Πληροφορικής του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου και Συνεργαζόμενη Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), «οι ανήλικοι είναι ευάλωτοι κυρίως σε διαδικτυακό εκφοβισμό, απάτες ή και επιθέσεις από αγνώστους που επιδιώκουν να αποκτήσουν πρόσβαση σε προσωπικές πληροφορίες. Και φυσικά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την έκθεση σε ακατάλληλο περιεχόμενο, όπως βία, πορνογραφία ή παραπλανητικές πληροφορίες». 

Μάλιστα σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης Πανελλήνιας ‘Ερευνας σχετικά με τη Βία στο Διαδίκτυο που διενεργήθηκε από το Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου σε 4.800 εφήβους ηλικίας 12-18 ετών, υπό την έγκριση του Υπουργείου Παιδείας Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, η κυρία Φραγκοπούλου αναφέρει: «σχεδόν οι μισοί έφηβοι (49%) έχουν εκτεθεί ως παρατηρητές σε περιπτώσεις βίας στο διαδίκτυο και 13% των εφήβων έχει βιώσει διαδικτυακή βία. Εντυπωσιακό είναι ότι το 43% των εφήβων που δηλώνουν “Άλλο” στην ερώτηση για το φύλο, αναφέρουν ότι έχουν υποστεί διαδικτυακή βία γεγονός που αναδεικνύει την αυξημένη ευαλωτότητα που έχουν και στο διαδίκτυο παιδιά και έφηβοι μη συμβατικού σεξουαλικού προσανατολισμού. Επίσης, ενδεικτικό είναι ότι 38% των εφήβων δεν γνωρίζει πώς να αναφέρει περιστατικά διαδικτυακής βίας στις πλατφόρμες».***  

Όπως σημειώνει σχετικά η κυρία Φραγκοπούλου, «οι έφηβοι δεν είναι εξοικειωμένοι με βασικές μορφές βίας όπως η έμφυλη βία ή η ρητορική μίσους, γεγονός που λειτουργεί αποτρεπτικά στο να αναγνωρίζουν αυτές τις μορφές βίας όταν τις συναντούν. Πιο συγκεκριμένα 69% είτε δεν γνωρίζει καθόλου, είτε δεν είναι σίγουρο τι είναι η έμφυλη διαδικτυακή βία, ενώ το 80% δηλώνει ότι δεν γνωρίζει τι είναι η ρητορική μίσους στο διαδίκτυο». Σχετικά με τις κατευθυντήριες γραμμές για την προστασία των ανηλίκων στο διαδίκτυο, συμπληρώνει: «Η προστασία των εφήβων στο διαδίκτυο απαιτεί σαφείς κατευθυντήριες γραμμές και εργαλεία που ενισχύουν την ασφάλεια και την υπεύθυνη χρήση του. Ο Κανονισμός Ψηφιακών Υπηρεσιών (Digital Services Act – DSA) της ΕΕ διαδραματίζει κεντρικό ρόλο, υποχρεώνοντας τις ψηφιακές πλατφόρμες να αφαιρούν παράνομο περιεχόμενο, να καταπολεμούν τον διαδικτυακό εκφοβισμό και να ενισχύουν την ιδιωτικότητα, ιδιαίτερα για ανηλίκους υιοθετώντας για παράδειγμα συστήματα επαλήθευσης ηλικίας. Επιπλέον, η τεχνητή νοημοσύνη (AI) εισάγει νέες προκλήσεις, όπως η χρήση deep fake τεχνολογίας».

Η κυρία Ευγενία Μπόζου είναι η Επικεφαλής Κυβερνητικών Υποθέσεων και Δημόσιας Πολιτικής για την Google στην Ελλάδα, την Κύπρο και τη Μάλτα. Σχετικά με τη χρήση της ψηφιακής πλατφόρμας του Youtube, από νεαρούς χρήστες, επισημαίνει: «Είμαστε βαθιά αφοσιωμένοι στη διασφάλιση της ευημερίας των εφήβων και των παιδιών στην πλατφόρμα μας. Πρώτα απ’ όλα, για να χρησιμοποιήσει κάποιος το YouTube θα πρέπει να είναι από 15 ετών και άνω ή ένας γονέας ή νόμιμος κηδεμόνας θα πρέπει να το ενεργοποιήσει για αυτόν. Επίσης, συνεργαζόμαστε εδώ και χρόνια με ειδικούς παιδικής ανάπτυξης για να δημιουργήσουμε εμπειρίες κατάλληλες για κάθε ηλικία των παιδιών. Αυτές περιλαμβάνουν το YouTube Kids, μια εφαρμογή ειδικά σχεδιασμένη για να προσφέρει μια ασφαλέστερη και απλούστερη εμπειρία εξερεύνησης για τα παιδιά, με εργαλεία που επιτρέπουν στους γονείς και τους φροντιστές να καθοδηγούν το “ταξίδι” τους, καθώς και τις επιβλεπόμενες εμπειρίες στο YouTube για παιδιά προεφηβικής ηλικίας και για εφήβους, με προεπιλεγμένες λειτουργίες για την εφηβική υγεία, από υπενθυμίσεις για την ώρα του ύπνου και διαλείμματα, μέχρι επιπρόσθετες δικλείδες ασφαλείας στις προτάσεις περιεχομένου.

Οι αρχές ποιότητας που εφαρμόζουμε διαμορφώνουν το οικοσύστημα των δημιουργών περιεχομένου για παιδιά και οικογένειες, παρέχοντάς τους μια καλύτερη κατανόηση του τι μπορεί να θεωρηθεί χαμηλής ή υψηλής ποιότητας περιεχόμενο. Ταυτόχρονα, καθορίζουν την ένταξη ή μη περιεχομένου στο YouTube Kids αλλά και το ποιο υψηλής ποιότητας περιεχόμενο προτείνουμε στην κύρια πλατφόρμα του YouTube. Για τη συλλογική προστασία όλων, εφαρμόζουμε αυστηρά τις Οδηγίες της Κοινότητάς μας, οι οποίες απαγορεύουν ρητά οποιοδήποτε περιεχόμενο θέτει σε κίνδυνο τη συναισθηματική ή σωματική υγεία των ανηλίκων, σύμφωνα με την πολιτική μας για την ασφάλεια των παιδιών».

Τo Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Ιούλιο του 2016 υπό την αιγίδα του ΙΤΕ και πιο συγκεκριμένα του Ινστιτούτου Πληροφορικής. Είναι ο επίσημος εκπρόσωπος στην Ελλάδα των Πανευρωπαϊκών Οργανισμών INSAFE/INHOPE που χαράσσουν την ευρωπαϊκή στρατηγική για ένα ασφαλές και ποιοτικό διαδίκτυο, καθώς και αναγνωρισμένος εκπρόσωπος της χώρας στο Expert Group on Safer Internet for Children της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. **** 

Τα αποτελέσματα της πρόσφατης έρευνας που εκπόνησε για τη Βία στο Διαδίκτυο, οδήγησαν σε ορισμένα επιπλέον χρήσιμα συμπεράσματα. «Η έρευνα αναδεικνύει την αναγκαιότητα περισσότερης ενημέρωσης των εφήβων για τους τρόπους ενδεδειγμένης αντίδρασης όταν βιώνουν ή συναντούν βία στο διαδίκτυο. Εντυπωσιακό είναι το ποσοστό των εφήβων που θεωρούν ότι η διαδικτυακή βία είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τους ανήλικους (83%) ενώ 44% δεν νιώθει ασφάλεια όταν χρησιμοποιεί το διαδίκτυο. Οι έφηβοι φαίνεται ότι νιώθουν λιγότερη ασφάλεια σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και πλατφόρμες live streaming (46%), ακολουθούν οι πλατφόρμες διαδικτυακών παιχνιδιών, τα chat rooms (27%) και τα περιβάλλοντα instant messaging (26%)», σημειώνει η κυρία Φραγκοπούλου.

Η Σημασία Της Ενημέρωσης Και Της Εκπαίδευσης Στη Χρήση Των Μέσων

Σχετικά με φαινόμενα όπως η ρητορική μίσος και ο εκφοβισμός, η κυρία Σιδηροπούλου σημειώνει, «είναι σημαντική η κατανόηση των κανόνων αλληλεπίδρασης εντός του ψηφιακού περιβάλλοντος. Η ανωνυμία, η απουσία του βλέμματος, η αορατότητα των συνεπειών των πράξεων ενθαρρύνουν συμπεριφορές, οι οποίες δεν θα μπορούσαν εύκολα να πραγματοποιηθούν στον φυσικό δημόσιο χώρο. Το «κλειδί» για την ελάττωση των φαινομένων αυτών βρίσκεται πρωτίστως στην εκπαίδευση και στην κριτική αξιοποίηση των τεχνολογικών μέσων και των ψηφιακών εργαλείων. Είναι σημαντικό από πολύ νωρίς στη ζωή τα παιδιά να εκπαιδεύονται στη χρήση των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας και να κατανοούν τη θέση τους, δηλαδή ότι είναι απλά εργαλεία, στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα».

Εκπρόσωπος της διαδικτυακής πλατφόρμας Tik Tok, δέχτηκε να μιλήσει στο economia.gr και αναφέρει σχετικά με τη λειτουργία της πλατφόρμας: «Το TikTok συχνά θεωρείται μια πλατφόρμα που απευθύνεται στους νέους, όμως το κοινό του είναι όλων των ηλικιών, με το 67% των χρηστών να είναι άνω των 25 ετών. Αντί να στοχεύει σε ένα συγκεκριμένο δημογραφικό κοινό, καλλιεργεί μια συμπεριληπτική και ηλικιακά ουδέτερη κοινότητα, όπου τα κοινά ενδιαφέροντα και οι προτιμήσεις των χρηστών παίζουν σημαντικότερο ρόλο από την ηλικία. Αποτελεί έναν χώρο σύνδεσης, δημιουργικότητας και αυθεντικής αυτοέκφρασης, συγκεντρώνοντας διάφορες υποομάδες θαυμαστών, καταναλωτών και σχολιαστών. Αντί να εξυπηρετεί ένα μόνο προφίλ χρήστη, το οικοσύστημα του Tik Tok αποτελείται από αλληλεπικαλυπτόμενες κοινότητες που ενώνουν ανθρώπους με διαφορετικές ηλικίες και ενδιαφέροντα. Το κοινό του είναι δημιουργοί κοινοτήτων που επιθυμούν να δημιουργούν κοινές στιγμές με άλλους ανθρώπους, ενώνοντας διαφορετικές ηλικίες και ενδιαφέροντα.» 

Όσον αφορά την ασφάλεια των ανηλίκων, ο εκπρόσωπος επεσήμανε ότι η πλατφόρμα έχει λάβει αυστηρά μέτρα προστασίας, «η λειτουργία Άμεσων Μηνυμάτων είναι αυτόματα ρυθμισμένη ως ιδιωτική από προεπιλογή για λογαριασμούς χρηστών ηλικίας 13-15 ετών. Οι λογαριασμοί κάτω των 18 ετών δεν μπορούν να στέλνουν ή να λαμβάνουν εικονικά δώρα ή να πραγματοποιούν ζωντανές μεταδόσεις. Το περιεχόμενο που δημιουργείται από χρήστες κάτω των 16 ετών δεν είναι επιλέξιμο για συστάσεις ή εμφάνιση στα αποτελέσματα αναζήτησης. Επιπλέον, πέρα από τους ενσωματωμένους περιορισμούς ημερήσιας χρήσης οθόνης, το Tik Tok διαθέτει εργαλεία διαχείρισης χρόνου που επιτρέπουν στους χρήστες να ελέγχουν τη διάρκεια της ενασχόλησής τους με την πλατφόρμα. Μέσω αυτών, μπορούν να ορίζουν τακτικά διαλείμματα και να λαμβάνουν ειδοποιήσεις που τους υπενθυμίζουν να κάνουν παύσεις έπειτα από προκαθορισμένο χρονικό διάστημα».

Τέλος, σχετικά με την προστασία του ψηφιακού αποτυπώματος των ανηλίκων η κυρία Φραγκοπούλου υπογραμμίζει την αναγκαιότητα υιοθέτησης υπεύθυνων πρακτικών. «Είναι σημαντικό να αποφεύγουν τη δημοσίευση ευαίσθητων δεδομένων, όπως προσωπικές φωτογραφίες, διευθύνσεις ή τηλέφωνα. Θα πρέπει να χρησιμοποιούν ισχυρούς κωδικούς πρόσβασης και να τους αλλάζουν τακτικά, ενώ η ενεργοποίηση ρυθμίσεων ιδιωτικότητας σε κοινωνικά δίκτυα περιορίζει την πρόσβαση τρίτων στις πληροφορίες τους. Επιπλέον, η αποφυγή αλληλεπίδρασης με αγνώστους και η προσοχή στο υλικό που κοινοποιείται ή κατεβαίνει από το διαδίκτυο μειώνουν τους κινδύνους. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε το εργαλείο Take-It-Down το οποίο μπορεί να βοηθήσει στην αφαίρεση/διαγραφή προσωπικών εικόνων ή βίντεο ανηλίκων τα οποία έχουν διαρρεύσει στο διαδίκτυο. Αντίστοιχο εργαλείο για ενήλικες είναι το StopNCII». 

Συνοψίζοντας, η εκπαίδευση και η σωστή ενημέρωση των ανήλικων χρηστών αποτελούν τη βάση για μια ασφαλή και ισορροπημένη πλοήγηση στο διαδίκτυο, σε συνδυασμό πάντα με τα αποτελεσματικά μέτρα προστασίας, τόσο από την πλευρά της πολιτείας όσο και από τις ίδιες τις πλατφόρμες. Το ζητούμενο δεν είναι η απόρριψη ή η δαιμονοποίηση της τεχνολογίας, αλλά η συνειδητή και υπεύθυνη χρήση της, με σεβασμό στη ζωή εκτός οθόνης. Η αξιοποίηση του ψηφιακού κόσμου προϋποθέτει τη δημιουργία κινήτρων και επιλογών που θα εμπλουτίσουν τη σκέψη και τις εμπειρίες παιδιών και εφήβων, προσφέροντάς τους τις ευκαιρίες που πραγματικά έχουν ανάγκη. Πάνω απ’ όλα, όμως, καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει το αληθινό ενδιαφέρον από το οικείο τους περιβάλλον και τα ερεθίσματα που θα τους εμπνεύσουν, θυμίζοντάς τους πως ο κόσμος πέρα από το διαδίκτυο, εξακολουθεί να είναι το μεγαλύτερο πεδίο εξερεύνησης.

Τα στοιχεία που αναφέρονται στο άρθρο βασίστηκαν στις παρακάτω έρευνες:

*Πανελλήνια έρευνα για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των εφήβων μαθητών (Έρευνα HBSC/WHO)

**Πανελλήνια Έρευνα Focus on Tech Life

***Αποτελέσματα Πανελλήνιας Έρευνας Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου ΙΤΕ σε 4.800 εφήβους

**** Το Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου παρέχει ενημέρωση και υποστήριξη σε ανήλικους χρήστες και γονείς μέσω της πλατφόρμας SaferInternet4Kids.gr, της Γραμμής Βοήθειας Help-line (210-6007686, www.help-line.gr) και της Ανοιχτής Γραμμής Καταγγελιών SafeLine (www.safeline.gr). Οι δράσεις του επικεντρώνονται στην πρόληψη διαδικτυακών κινδύνων, την ψυχολογική υποστήριξη εφήβων και την καταπολέμηση παράνομου περιεχομένου, σε συνεργασία με την Ελληνική Αστυνομία και άλλους διεθνείς οργανισμούς.