Σύμφωνα με την πασίγνωστη φράση του Όλιβερ Γουέντελ Χολμς, μέλους του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ περίπου πριν από έναν αιώνα, η οποία κοσμεί την είσοδο της κεντρικής έδρας της αμερικανικής εφορίας στην Ουάσινγκτον, «οι φόροι είναι το τίμημα που πληρώνουμε για μια πολιτισμένη κοινωνία». Το ζήτημα της φορολογικής δικαιοσύνης έχει να κάνει με τις πιο λεπτές αποχρώσεις αυτής της φράσης: πόσο τίμημα πληρώνει ο καθένας και πόσο πολιτισμένη ζωή μπορεί να κάνει;

Το τίμημα που πληρώνει ο καθένας εξαρτάται καθοριστικά από τη δομή του φορολογικού συστήματος και πάντα έχοντας κατά νου ότι για να θεωρείται προοδευτικό ένα  φορολογικό σύστημα θα πρέπει οι πλουσιότεροι να πληρώνουν όχι απλώς περισσότερα, αλλά περισσότερα ως ποσοστό του εισοδήματός τους σε σχέση με τους φτωχούς. Με αυτή τη λογική, οι άμεσοι φόροι, το ύψος των οποίων καθορίζεται με βάση το εισόδημα ή/και την περιουσία του φορολογούμενου, μπορούν να σχεδιαστούν ώστε να είναι προοδευτικοί. Αντίθετα οι έμμεσοι φόροι στα προϊόντα επιβαρύνουν με το ίδιο ποσό όποιον αγοράσει ένα αγαθό, ανεξάρτητα από το πόσο πλούσιος ή φτωχός είναι. Επομένως, είναι εκ προοιμίου, μη προοδευτικοί. Δεν είναι τυχαίο το διαχρονικό εμπειρικό εύρημα ότι καθώς μια χώρα αναπτύσσεται οικονομικά και κοινωνικά, οι έμμεσοι φόροι σταδιακά εγκαταλείπουν τη δεσπόζουσα θέση στην φορολογική της αρχιτεκτονική προς όφελος των άμεσων φόρων. 

Φορολογικός ανταγωνισμός και προνομιακή φορολογική μεταχείριση

Η παγκοσμιοποίηση και η κινητικότητα των φορολογικών βάσεων που έφερε μαζί της έχουν κάνει την επιδίωξη φορολογικής δικαιοσύνης θεαματικά πιο σύνθετη. Ρητά ή άρρητα, ο φορολογικός ανταγωνισμός συντέλεσε σε πολύ μεγάλη μείωση τόσο των φορολογικών συντελεστών στα κέρδη των επιχειρήσεων όσο και των ανώτατων οριακών φορολογικών συντελεστών στα υψηλά εισοδήματα. Επιπλέον, έχει εδραιωθεί παγκοσμίως η προνομιακή φορολογική μεταχείριση των εισοδημάτων από κεφάλαιο σε σχέση με τα εισοδήματα από εργασία, πάνω τουλάχιστον από κάποιο επίπεδο συνολικού εισοδήματος. Τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία έχουν επιτρέψει για ορισμένες χώρες (π.χ. τις ΗΠΑ, την Ιταλία, τη Γαλλία και την Ολλανδία) τον υπολογισμό του συνολικού πραγματικού φορολογικού συντελεστή που αντιμετωπίζουν άνθρωποι διαφορετικών εισοδηματικών κατηγοριών. Και εδώ υπάρχει μια σύμπτωση που προφανώς δεν είναι καθόλου τυχαία. Οι πραγματικά πολύ πλούσιοι, οι εκατομμυριούχοι, και ακόμα περισσότερο οι δισεκατομμυριούχοι, αντιμετωπίζουν πολύ χαμηλότερο φορολογικό συντελεστή από τους ανθρώπους  με μεσαία εισοδήματα στην ίδια χώρα, μερικές φορές και από τους φτωχότερους ανθρώπους της χώρας τους. Για την Ελλάδα δεν υπάρχουν συνολικά τέτοια στοιχεία, όμως αν περιοριστούμε στο θεωρητικά πιο προοδευτικό στοιχείο του φορολογικού μας συστήματος, τον φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων, διαπιστώνουμε κάτι μάλλον ανησυχητικό: ο μέσος φορολογικός συντελεστής μειώνεται σημαντικά στα πολύ υψηλά φορολογούμενα εισοδήματα, επειδή το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων που φορολογούνται αυτοτελώς με χαμηλούς συντελεστές (π.χ. μερίσματα) εμφανίζονται ακριβώς στο ανώτερο άκρο της εισοδηματικής κατανομής. Επιστρέφοντας στην παγκόσμια εικόνα, δυναμώνουν οι φωνές ότι, εκτός από τον ελάχιστο φόρο 15% στα κέρδη των επιχειρήσεων με τον οποίο έχει συνταχθεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός χωρών, πρέπει να αρχίσει η συζήτηση για έναν φόρο πάνω στον πλούτο των ατόμων με εξαιρετικά υψηλό καθαρό πλούτο (ultra-high-net-worth individuals), με το ατράνταχτο επιχείρημα ότι δεν είναι δίκαιο ο ιδιοκτήτης μιας τεράστιας επιχείρησης να αντιμετωπίζει χαμηλότερο φορολογικό συντελεστή από τη γραμματέα του.

Περνώντας στη δεύτερη λεπτή απόχρωση της φορολογικής δικαιοσύνης, το πόσο πολιτισμένη είναι η ζωή των ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες, και πάλι φαίνεται ότι συνδέεται με το επίπεδο της φορολογίας, και μάλιστα με τρόπους πιο περίπλοκους από την εποχή του δικαστή Χολμς. Είναι γνωστό ότι το επίπεδο ζωής του μέσου πολίτη στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες βελτιώθηκε θεαματικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο χάρη στις μαζικές επενδύσεις των κρατών στη δημόσια παιδεία, τη δημόσια υγεία, στις υποδομές, στις δημόσιες υπηρεσίες, στο κοινωνικό κράτος και την κοινωνική ασφάλιση. Οι επενδύσεις αυτές χρηματοδοτήθηκαν από πόρους οι οποίοι προέρχονταν κυρίως από τη φορολογία. 

Φορολογία και πολιτισμένη ζωή

Λιγότερο γνωστό, σε εμάς, είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε για την ανισότητα το 2009, περίπου εξήντα χρόνια μετά την αρχή της οικοδόμησης του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους στα τέλη της δεκαετίας του 1940, σε μια εντελώς άλλη εποχή, όταν οι κυβερνήσεις χωρών σε αμφότερες τις πλευρές του Ατλαντικού είχαν υιοθετήσει για αρκετά χρόνια ένα τελείως άλλο δόγμα, το δόγμα του μικρού κράτους και της μείωσης των φόρων στη λογική ότι οι οικονομικές δυνάμεις της αγοράς δε μπορούν και δεν πρέπει να ελεγχθούν. Οι Κέιτ Πίκετ και Ρίτσαρντ Γουίλκινσον, Βρετανοί συγγραφείς του βραβευμένου βιβλίου με τίτλο The spirit level: why more equal societies almost always do better (Το πνευματικό επίπεδο: Γιατί οι πιο ισότιμες κοινωνίες τα καταφέρνουν σχεδόν πάντα καλύτερα) μελετούν για 23 αναπτυγμένες χώρες του κόσμου, όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, η Αυστραλία, η Γερμανία, η Ελβετία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Ελλάδα κ.τ.λ., διάφορους δείκτες που σίγουρα θα θεωρούσαμε ότι αποτελούν δείκτες μιας πολιτισμένης κοινωνίας: το προσδόκιμο ζωής, τη βρεφική θνησιμότητα, τις επιδόσεις των μαθητών στα μαθηματικά και τη γλώσσα στον διαγωνισμό PISA του ΟΟΣΑ, το ποσοστό παχύσαρκων ανθρώπων, την κοινωνική κινητικότητα, τον δείκτη της UNICEF για την παιδική ευημερία και άλλους. Κατασκευάζουν μάλιστα με βάση τα στοιχεία αυτά έναν δείκτη κοινωνικών προβλημάτων, το αντίθετο της πολιτισμένης κοινωνίας, όπως θα έλεγε ο δικαστής Χολμς. Θα περίμενε κανείς ότι ανάμεσα σε αυτές τις σχετικά πλούσιες χώρες θα υπάρχει μια αρνητική σχέση ανάμεσα στην τιμή του δείκτη και στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των χωρών, ότι δηλαδή, για παράδειγμα, όσο πιο πλούσια είναι μια χώρα, τόσο υψηλότερο είναι το προσδόκιμο ζωής των κατοίκων της και τόσο καλύτεροι θα είναι οι μαθητές της. Οι συγγραφείς όμως καταλήγουν σε μια αναπάντεχη διαπίστωση: ο δείκτης δεν φαίνεται να σχετίζεται καθόλου με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, σχετίζεται όμως σε μεγάλο βαθμό με το επίπεδο εισοδηματικής ανισότητας. Καλύτεροι μαθητές είναι οι μαθητές χωρών με χαμηλή εισοδηματική ανισότητα, υψηλότερο προσδόκιμο ζωής και φυσιολογικό βάρος έχουν και πάλι οι κάτοικοι χωρών με χαμηλή εισοδηματική ανισότητα, και ούτω κάθε εξής. 

Για μια δίκαιη κατανομή του φορολογικού βάρους

Οι διαπιστώσεις αυτές πολύ πιθανώς ισχύουν και σήμερα. Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι το προσδόκιμο ζωής στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2022 ήταν 80,6 χρόνια και στις ΗΠΑ 77,4 χρόνια, και παράλληλα οι δαπάνες του κυρίως δημόσιου συστήματος υγείας στην ΕΕ απορροφούν περίπου το 10% του ΑΕΠ, ενώ το εν πολλοίς ιδιωτικό σύστημα των ΗΠΑ απορροφά το 18% του ΑΕΠ. Αυτό είναι ένα παράδειγμα όπου η σωστή χρήση των φόρων από το κράτος μπορεί να φέρει πολύ καλύτερα αποτελέσματα σε κρίσιμους τομείς από ό,τι η ιδιωτική αγορά. Στην τωρινή συγκυρία, με τους Ευρωπαίους ηγέτες να έχουν αποφασίσει την ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας, η «πολιτισμένη κοινωνία» μπορεί να βρεθεί σε κίνδυνο αν θεωρηθεί ότι οι δημοσιονομικές αντοχές είναι περιορισμένες. Σε αυτό το πλαίσιο, οι απαιτήσεις των πολιτών τόσο για δίκαιη κατανομή του φορολογικού βάρους όσο και για σωστή χρήση του δημόσιου χρήματος έχουν κρίσιμη σημασία.

*H Γεωργία Καπλάνογλου είναι καθηγήτρια Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, ΕΚΠΑ, DPhil Καίμπριτζ