Οι κλέφτες πρέπει να τιμωρούνται – πάντα όμως; Kαι με μεγάλη αυστηρότητα; Αυτό είναι το ερώτημα. Στους Άθλιους του Βίκτορος Ουγκώ, ο επιθεωρητής Ιαβέρης κυνηγάει ανελέητα τον Γιάννη Αγιάννη, που φυλακίστηκε επειδή είχε κλέψει ψωμί να ταΐσει την οικογένειά του που λιμοκτονούσε. Ο Αγιάννης, που παρέβη τον νόμο, είναι ο ήρωας του βιβλίου, ενώ ο Ιαβέρης που εφαρμόζει ανελέητα τον νόμο έχει τον αρνητικό ρόλο.

Μια κοινωνία Ιαβέρηδων; 

Στο μικρό, σοφό βιβλίο του –Fewer Rules, Better People (Λιγότεροι κανόνες, καλύτεροι άνθρωποι– ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας/Ριβερσάιντ Μπάρι Λαμ διατυπώνει μια προειδοποίηση: η τάση του φιλελευθερισμού για αυστηρά νομικές προσεγγίσεις –δηλαδή για τη διαμόρφωση αμερόληπτων κανόνων, οι οποίοι καλούνται να ρυθμίζουν κάθε είδους συμπεριφορά– δημιουργεί μια κοινωνία Ιαβέρηδων. Ο Λαμ έχει υπέρ αυτού ένα σημαντικό επιχείρημα: ακόμα και η καλοπροαίρετη θέσπιση κανόνων μπορεί, άθελά της, να στραγγαλίσει την παραγωγικότητα, αλλά και να θαμπώσει την ηθική κρίση.

Κατά κανόνα, οι άνθρωποι μάλλον θα προτιμούσαν οι εφαρμοστές του νόμου να ακολουθούν τόσο το ίδιο το πνεύμα του νόμου, όσο και το γράμμα του. Αφηγείται με θετική προδιάθεση την περίπτωση του αστυνομικού που μετέπεισε καταστηματάρχη να μην κάνει μήνυση εις βάρος ενός νεαρού που είχε κλέψει τρόφιμα για τον αδελφό του ο οποίος λιμοκτονούσε. Πλην όμως, κάποιοι από τους αναγνώστες του, ενώ θα στήριζαν αυτή τη συμπονετική τοποθέτηση, μπορεί και να μη συμφωνούσαν με το μέτρο που νομοθετήθηκε πέρσι για να αφαιρεθεί από την Αστυνομία του Σαν Φρανσίσκο η διακριτική ευχέρεια να αποφασίζουν αν θα σταματούν οδηγούς που δεν διαθέτουν πινακίδες κυκλοφορίας ή έχουν χαλασμένο το πίσω φανάρι. Οι οπαδοί του μέτρου υποστηρίζουν ότι αυτό θα περιόριζε τη φυλετική μεροληψία − οι αστυνομικοί σταματούν συχνότερα μαύρους ή ισπανόφωνους οδηγούς, παρά λευκούς. Πλην όμως η Αστυνομία συχνά σταματά αυτοκίνητα επειδή υποψιάζεται τους οδηγούς τους για βαρύτερα εγκλήματα: τώρα, θα έχει τα χέρια της δεμένα.

Οι συνέπειες της απόρριψης του νομικισμού 

Η διάκριση κατά την εφαρμογή των κανόνων αποτελεί αξία εξίσου ουδέτερη όσο και η υπακοή στους κανόνες: οι άνθρωποι την επιβραβεύουν όταν συμφωνούν με την έκβαση της εφαρμογής τους. Αυτή τη διαφορά, ο καθηγητής Λαμ την παραβλέπει, όπως άλλωστε και τα κίνητρα κατά τη θέσπιση των κανόνων. Παραπονείται ότι δυσκολεύτηκε να βρει δεύτερη δόση εμβολίων για την κόρη του, επειδή δεν υπήρχε η απαιτούμενη καταγραφή αρχείου για την πρώτη δόση. Όμως ένα σύστημα υγείας που δεν θα εφήρμοζε κανόνες (όπως εκείνους που αφορούν την τήρηση αρχείου) δεν θα αργούσε να βρεθεί με νομικά προβλήματα.

Η εκ μέρους του απόρριψη του νομικισμού καταλήγει κι αυτή σε ακρότητες. Γραφειοκράτης που είχε την ευθύνη της οργάνωσης μιας συζήτησης στρογγυλής τραπέζης όπου θα μιλούσε ο Μπάρι Λαμ αρνήθηκε να εγκρίνει την αγορά καφέ στις 9:30 –ώρα έναρξης των εργασιών– επειδή ο επιλεγμένος βάσει διαγωνισμού πωλητής ξεκινούσε δουλειά τριάντα λεπτά αργότερα. Ο «τυπολάτρης γραφειοκράτης» −διαμαρτύρεται ο καθηγητής Λαμ− «δεν είναι λιγότερο απειλητικός από τον τύραννο». Η αλήθεια είναι ότι ο Ιωσήφ Στάλιν είναι πολύ πιο επίφοβος απ’ ό,τι ο υπάλληλος που σου ζητά μακρότερη αναμονή για να πεις καφέ.

Δεν είναι απόλυτα σαφές προς ποια κατεύθυνση κινείται το «Λιγότεροι κανόνες, καλύτεροι άνθρωποι». Εννοεί ότι λιγότερη απόθεση της ευθύνης στους κανόνες θα δημιουργήσει καλυτέρους ανθρώπους (απίθανο); Ή ότι οι κοινωνίες θα έπρεπε να έχουν λιγότερους κανόνες, όμως εφαρμοζόμενους από καλύτερους ανθρώπους (θαυμάσιο, αλλά πόσο πιθανό;). Το βιβλίο του Μπάρι Λαμ είναι τόσο ευχάριστο και εξοργιστικό, όσο κι ένα πανεπιστημιακό σεμινάριο Φιλοσοφίας.