H διορατικότητα, το εύρος του πνεύματος και η οξύνοιά του τον έχουν αναδείξει αναμφίβολα σε έναν από τους σημαντικότερους ιστορικούς της γενιάς του. Οι εργασίες του για την έννοια −και τη σύγχρονη πραγματικότητα− της πολυκρίσης αποτελούν πλέον σταθερό σημείο αναφοράς για τους ιστορικούς της οικονομίας, ενώ στο προσωπικό του blog συναντά κανείς έναν απίστευτο πλούτο πληροφοριών, εκτιμήσεων και αναλύσεων για την εξέλιξη μιας σειράς πτυχών της εξέλιξης του σύγχρονου κόσμου μας. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, αλλά και δραστήριος δημόσιος διανοητής σε διεθνές επίπεδο, ο Άνταμ Τουζ αρθρογραφεί τακτικά σε πλήθος εντύπων. Με αφορμή την παρουσία στο 10ο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, η Οικονομική Επιθεώρηση συνομίλησε μαζί του για τη μορφή του καπιταλισμού την εποχή του Τραμπ, την πορεία της διατλαντικής συμμαχίας, τη στροφή των ΗΠΑ προς τον Ινδικό/Ειρηνικό, αλλά και το μέλλον της Μέσης Ανατολής. 

Kαπιταλισμός και αυθαιρεσία 

Ένα γενικό ερώτημα: έχουμε μάθει ότι ο καπιταλισμός είναι ένα ιδιαίτερα ανθεκτικό σύστημα, προσαρμοστικό και ούτω καθεξής. Ειδικά στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης. Πόσο καλά θεωρείτε ότι θα διαχειριστεί το σοκ από τις αλλοπρόσαλλες οικονομικές κινήσεις της εποχής Τραμπ: δασμοί, εμπορικός πόλεμος, ό,τι ακολουθήσει ως νομισματική πολιτική;…

Ο καπιταλισμός δεν είναι κατ’ ουδένα τρόπο κάτι που διακυβεύεται εδώ. Εκείνο που τείνει να αμφισβητηθεί είναι κάποιες ιδιαίτερες μορφές επιχειρηματικής οργάνωσης: οι πολύπλοκες εφοδιαστικές αλυσίδες, τα περίπλοκα συστήματα μάνατζμεντ όπως τα ζήσαμε στη Β. Αμερική – αυτά είναι που βλέπουμε να στοχοποιούνται. Όμως ο καπιταλισμός καθ’ εαυτόν, ούτε για μια στιγμή δεν τέθηκε σε αμφισβήτηση! 

Ξέρετε, ο καπιταλισμός λειτουργεί ακόμα και στη Λωρίδα της Γάζας: η οικονομία του λαθρεμπορίου και των τούνελ, οι προμήθειες που φθάνουν… όλα αυτά δεν έπαψαν να λειτουργούν. Με ανθρώπους να κερδίζουν χρήματα, με ανθρώπους ακόμα και να επενδύουν υπό τόσο ακραίες συνθήκες. Οπότε, μη φοβάστε, ο καπιταλισμός ασφαλώς θα συνεχίσει να λειτουργεί στις ΗΠΑ και επί Τραμπ, απλώς τα διάφορα συστατικά του (πολύπλοκου) συστήματος Τραμπ έχουν ένα κοινό στοιχείο: αντιπαθούν την κατηγορία των μάνατζερ, όλη αυτή τη στρώση των επαγγελματιών της μεσαίας τάξης με τη γραφειοκρατική τους προσέγγιση στα πράγματα.

Αυτοί, λειτουργούν με βάση τη λογική ότι, για να λειτουργήσει η οικονομία, χρειάζεται σταθερότητα , με μια βεμπεριανή προσέγγιση της νεωτερικότητας.

Πράγμα που δεν ισχύει στην εποχή Τραμπ;

Ούτως ή άλλως πρόκειται για αφηρημένη έννοια, όχι για πραγματικότητα. Άνθρωποι σαν εμένα κι εσάς θεωρούν ότι παρόμοιες συνθήκες σταθερότητας θα έκαναν τον κόσμο καλύτερο, αλλά ο Ίλον Μασκ δεν συμφωνεί με αυτά. ούτε ο Φάνον συμφωνεί – και πάντως ο ίδιος ο Τραμπ δεν συμφωνεί με κάτι τέτοιο!

Δηλαδή θα χρειαστεί να μάθουμε να ζούμε με κάτι σαν χάος, εμείς και οι οικονομίες μας…

Δεν θεωρώ ότι πρόκειται για κάποια χαοτική κατάσταση. Αυθαίρετη κατάσταση είναι, περισσότερο, κατά τη γνώμη μου. Επιθετικοί τύποι και νταήδες, αυτοί κυριαρχούν στην αμερικανική πολιτική σκηνή σήμερα: δεν είναι απρόβλεπτο αυτό που έχουν στο μυαλό τους – άμα όμως πας να τους αμφισβητήσεις, θα πάθεις ό,τι ο Ζελένσκι στο Οβάλ Γραφείο: θα κοιτάξουν να σε ταπεινώσουν όπως έκανε ο Τζέι Ντι Βανς. Δεν είναι λοιπόν μια χαοτική κατάσταση, αντιθέτως είναι πολύ προβλεπτή! Η διαδικασία λήψεως αποφάσεων στο πεδίο των δασμών όντως κινείται στο όριο του χαοτικού. Αλλά κι εδώ η ουσία βρίσκεται στο να κατανοήσει κανείς τι νομίζει ότι κάνει με τους δασμούς ο Τραμπ. Ίσως να μην είναι δυνατόν να υπολογίσει κανείς την επίπτωση από κάθε μία δήλωση Τραμπ, αλλά εκείνο που επιχειρεί να προκαλέσει είναι, ας πούμε, σύγχυση. Βλέπετε, προσπαθώ να αποφύγω την αναφορά σε «χάος». Αλλά… σύγχυση, ανασφάλεια, απειλή τυχαιότητας… αυτά σίγουρα επιδιώκει να προξενήσει, με εντελώς συνειδητό τρόπο, δε. Ίσως θα ήταν καλύτερο να αντλήσει κανείς αναλογίες από τον χώρο των στρατιωτικών: επιδιώκει να υποσκάψει το ηθικό των εχθρών! Και το κάνει, αυτό, με τρόπο σαφέστατα υπολογιστικό.

Τι είναι η Ευρώπη για την εποχή Τραμπ

Ας στραφούμε λίγο προς την Ευρώπη, καθώς αφορά άμεσα εμάς και τον περίγυρό μας. Αλλά… θα επιχειρούσε άραγε ο Ντόναλντ Τραμπ ένα νοητικό παιχνίδι τέτοιου τύπου, ας πούμε με τους Κινέζους; Έναν μεγάλο, σημαντικό, αλλ’ όχι και τόσο ευκίνητο παίκτη (τουλάχιστον έτσι έχουμε μάθει να τους θεωρούμε) στην παγκόσμια σκακιέρα;

Έχει σίγουρα τη σημασία του το ότι, για την ώρα, δεν έχει στοχεύσει τους Κινέζους. Επέλεξε πολύ λιγότερο ισχυρούς εχθρούς. Μόλις όμως η Κλαούντια Σάινμπαουμ, πρόεδρος του Μεξικού, ανταπέδωσε, δεν άργησε να κάνει πίσω με το Μεξικό. Όμως με την Κίνα αγγίζετε κάτι σημαντικό: στον πυρήνα της λογικής Τραμπ, που μόνο χαοτική δεν είναι –αντιθέτως είναι υπολογιστική– βρίσκεται κάτι που σχετίζεται με το μέγεθος, με την ισχύ. Συγκαταβατικότητα, σεβασμός στην ιεραρχία – δεν θα έφθανα να μιλήσω για ρατσισμό, πλην οι Αμερικανοί την έχουν την τάση να προσεγγίζουν τον Καναδά, τον Παναμά ή τη Δανία με ένα στοιχείο περιφρονητικότητας. Ε, με περιφρονητικότητα σίγουρα δεν αντιμετωπίζουν την Κίνα! Τη φοβούνται, την εχθρεύονται – έχουν ένα στοιχείο ρατσισμού απέναντι στην Κίνα, αλλά σαφώς όχι περιφρονητικότητα απέναντί της. Αποτελεί η Κίνα μεγάλο παίκτη και τον αντιλαμβάνονται ως τέτοιο. 

Ο Τραμπ είναι σαφώς εντυπωσιασμένος από τον πρόεδρο Σι: τον έχει συναντήσει κάποιες φορές και έχει εντυπωσιαστεί από την αύρα που εκείνος εκπέμπει: βαρύς και ισχυρός. Αυτή είναι για μένα μια κεντρική διαφορά στον κόσμο του Τραμπ. Στον κόσμο αυτό, υπάρχουν άνθρωποι τους οποίους μεταχειρίζεσαι σαν σκουπίδια, τους περιφρονείς. και υπάρχουν άνθρωποι προς τους οποίους μπορεί μεν να συμπεριφέρεσαι με χειριστικό ή επιθετικό τρόπο, όμως πολύ πιο υπολογισμένα. 

Σ’ αυτό λοιπόν το πλαίσιο, πού θα λέγατε ότι βρίσκεται η Ευρώπη; Ό,τι κι αν είναι «η Ευρώπη»: ζήσαμε τον Τζέι Ντι Βανς στη Σύνοδο Ασφαλείας του Μονάχου να αναφέρεται σαφώς υποτιμητικά, σίγουρα διόλου ευχάριστα στην Ευρώπη. Αλλά… ξέρω ’γώ, ο αυριανός Φρίντριχ Μερτς της Γερμανίας θα μπορούσε να λειτουργήσει ως περίπου ισοϋψής απέναντι στον Τραμπ, άμα η Γερμάνια κάνει τη Zeitenwende της, επανεξοπλιστεί, επαναφέρει «πολεμική οικονομία» κ.ο.κ.; Άλλωστε, κάτι τέτοιο δεν ήταν που είχε κάνει η Γερμανία και στον Μεσοπόλεμο, προκειμένου να βγει από τη βαθιά της οικονομική κρίση;

Εδώ ανοίγετε πολλά θέματα παράλληλα. Πρώτα πρώτα, η Ευρώπη ανήκει στην αξιοπεριφρόνητη κατηγορία για τη λογική Τραμπ-Βανς. Πιστέψτε με, ο Τζέι Ντι Βανς ουδέποτε θα μιλούσε για την Κίνα όπως μίλησε για την Ευρώπη…

Με τίποτε;

Με τίποτε! Κι αν το επιχειρούσε, θα θεωρούσε βέβαιο ότι θα τον χαστούκιζαν από την άλλη πλευρά με αντίστοιχο τρόπο – όπως άλλωστε συνέβη με τους ανθρώπους του Μπάιντεν, τον Άντονι Μπλίνκεν και άλλους που υπέστησαν εκφοβισμό από τους Κινέζους. Όταν μιλήσεις έτσι στους Κινέζους, σου επιστρέφουν το ίδιο ύφος – και το ξέρεις! Οπότε… η Ευρώπη ανήκει στην κατηγορία των αξιοπεριφρόνητων γενικώς. Όσο για τον Μερτς, θα με εξέπληττε αν στην Αμερική βρίσκατε κάποιον να παρακολουθεί τα ευρωπαϊκά αρκετά από κοντά, ώστε να έχει στο ραντάρ του τον Μερτς.

Δηλαδή, ανύπαρκτος για την Αμερική…

Ακριβώς: non-entity/ανύπαρκτος. Ο Τραμπ από την Ευρώπη συμπαθεί τους Μαρκ Ρούτε: καλά παιδιά και συμπαθητικά, που παρακολουθούν τα αστεία του, κάπως σαν παιδιά του γκολφ – αλλά δεν είναι μέλη στη λέσχη του γκολφ! Όμως, ναι, θα βοηθούσε αν οι Ευρωπαίοι αποφάσιζαν να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες. Αλλά και πάλι, θα χρειαζόταν κάτι τέτοιο να γίνει επί σειρά ετών, ώστε να εγκαθιδρυθεί μια ενεργός στρατιωτική υποδομή, ώστε να καταστεί δυνατόν σε κάποιες στιγμές να πουν στους Αμερικανούς: «Χαίρετε δεν σας έχουμε ανάγκη, δεν θα αγοράζουμε άλλο τα αεροπλάνα σας». Τότε, τότε μόνον οι Αμερικανοί θα άρχιζαν να ακούνε. Αλλ’ από κάτι τέτοιο μας χωρίζει τουλάχιστον μια γενιά… Μια γενιά μέχρις ότου οποιοσδήποτε στην Ουάσινγκτον αρχίζει να παίρνει στα σοβαρά μιαν ευρωπαϊκή αμυντική στρατηγική. Μια γενιά… δηλαδή κάποιες δεκαετίες. Και τούτο τόσο στους Ρεπουμπλικάνους όσο και στους Δημοκρατικούς.

Σε άλλη κατηγορία, βέβαια, ανήκει η Τουρκία. Διότι, βλέπετε, η Τουρκία είναι σοβαρός παίκτης στον χώρο της άμυνας και έχει ανάπτυξη στο πεδίο όπως κανείς άλλος στην Ευρώπη. Μπορεί και η Γαλλία ή η Βρετανία να αντιπροσωπεύουν κάτι αντίστοιχο, αλλά είναι πιο οριακοί παίκτες. 

Πάντως, επειδή αναφερθήκατε στον Μερτς, εκείνο που επιχειρεί να κάνει δεν έχει καμιά σχέση με τα όσα συνέβησαν τον Μεσοπόλεμο, τη δεκαετία του ’30. Εκείνο που κάνει είναι να στρεβλώσει κάπως τους συνταγματικούς κανόνες της Γερμανίας, ώστε να φθάσουν οι αμυντικές δαπάνες της Γερμανίας σε… ελληνικά επίπεδα. Θυμίστε μου πού βρίσκονται οι αμυντικές σας δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ;

Ας πούμε στο 3,5%.

Ναι, και είχατε και υποχώρηση λόγω της κρίσης χρέους σας. Εκείνο, λοιπόν, που λέει η Γερμανία είναι ότι θα επιδιώξει να φθάσει σε παρόμοια επίπεδα αμυντικών δαπανών. βέβαια, η γερμανική οικονομία είναι πολύ μεγαλύτερη, έχουμε συνεπώς επιδράσεις κλίμακας, επιπλέον η Γερμανία έχει τη Rheinmetall και ένα ολόκληρο παραγωγικό σύστημα γύρω από την άμυνα που δεν διαθέτει η Ελλάδα.

Όμως αυτό και τίποτε άλλο δεν κάνει η Γερμανία του Μερτς. Δεν ενεργεί όπως η Ναζιστική Γερμανία του Μεσοπολέμου, αλλ’ όπως η Αυτοκρατορική Γερμανία το Kaiserreich πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ή, αν το προτιμάτε αλλιώς, σαν τη Δυτική Γερμανία από πριν το 1989…

Πώς αυτό;

Θυμηθείτε: είμαστε αρκετά μεγάλοι για να θυμόμαστε ότι τότε η Γερμανία ήταν μια ουσιαστική στρατιωτική δύναμη. Με 12 μεραρχίες της Bundeswehr, 500.000 άνδρες στα όπλα, συν 3.000 τανκς/Leopards και τα σχετικά, με 1,3 εκατομμύρια δυνητικά επίστρατους. Ναι, τότε η Γερμανία αποτελούσε μια συμβατική στρατιωτική δύναμη. Δηλαδή… ό,τι χρειαζόταν για την άσκηση αποτροπής: δεν θα χρειαζόταν κάτι περισσότερο ως δύναμη αποτροπής απέναντι στον Πούτιν. 

Αυτό πάει να κάνει ο Μερτς, να φτάσει σε ένα 3,5% του γερμανικού ΑΕΠ σε αμυντικές δαπάνες – αλλά, βλέπετε, το γερμανικό πολιτικό σύστημα δεν είναι ευκίνητο. Δεν είναι σαν την Πολωνία ή μιαν άλλη αντίστοιχη χώρα, δηλαδή να αποφασίσει και να προχωρήσει.

Το ιξώδες της πολιτικής! Όμως μόλις μνημονεύσατε τον Μαρκ Ρούτε. Ο συμπαθής αυτός κύριος…

Βέβαια συμπαθής για σας τους Έλληνες δεν θα πρέπει να είναι και τόσο!

… όταν έπαψε να είναι εκλεγμένος Ολλανδός πρωθυπουργός και βρέθηκε διορισμένος ΓΓ του ΝΑΤΟ, είχε μια σπάνια (για πολιτικό) στιγμή ειλικρίνειας: είπε ότι το κράτος πρόνοιας της Ευρώπης θα πρέπει να υποχωρήσει, προκειμένου να επιτραπεί η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών. Θεωρείτε ότι αυτό θα μπορέσει να «πουληθεί» στα εκλογικά σώματα;

Ελπίζω όχι! Γιατί είναι εξαιρετικά ανόητο ως θέση. Μπορεί, ξέρετε, να υπάρχουν λόγοι που ωθούν το κοινωνικό κράτος της Ευρώπης σε υποχώρηση. Όταν στη Γαλλία ή τη Γερμανία το Κράτος απορροφά πάνω από 5% του ΑΕΠ, σίγουρα υπάρχει έδαφος για συγκράτηση. Πέραν δε τούτου, η Ευρώπη ούτως ή άλλως θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της γήρανσής της, καθώς οι μεγαλύτερες ηλικίες ψηφίζουν για τον εαυτό τους καλύτερη ζωή εις βάρος των επενδύσεων υπέρ των νεότερων. Δεν είναι τόσο ότι το κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη είναι υπερβολικά μεγάλο, είναι ότι δεν είναι σωστά στοχευμένο – δαπανώνται χρήματα αλλού, όχι εκεί που θα ’πρεπε. Δεν έχετε επενδύσεις υπέρ των νεότερων γενεών, ούτε υπέρ της στήριξης της μετανάστευσης εκεί όπου τη χρειάζεστε.

Συντηρητικοί όπως ο Ρούτε ή ο Μερτς, τι κάνουν; Χρησιμοποιούν το επιχείρημα του κινδύνου για να εξασφαλίσουν μείωση του κοινωνικού κράτους πρόνοιας επειδή είναι πολιτικοί. Στη Γερμανία χρησιμοποιήθηκε το επιχείρημα αυτό μέσα στην ίδια την προεκλογική εκστρατεία: «Πρέπει να απαλλαγούμε από το υπεσχημένο βασικό κατώτατο εισόδημα που είχαν εξασφαλίσει με τη δική τους πίεση οι Σοσιαλδημοκράτες, λόγω της τωρινής αμυντικής έκτακτης ανάγκης». Ξέρετε, είμαι Κεϊνσιανός. Οπότε βλέπω ότι εντέλει ο περιορισμός προέρχεται από τη διαθέσιμη παραγωγική ικανότητα.

Από πού προκύπτουν οι περιορισμοί στον επανεξοπλισμό

Δηλαδή;

Από το εγκατεστημένο παραγωγικό δυναμικό και το διαθέσιμο ανθρώπινο δυναμικό. Στο όριο, αν υπάρχει μια σχέση ανταλλαγής να επιλέξεις, αυτή είναι μεταξύ διαφόρων κατηγοριών βιομηχανικής παραγωγής αφενός και στρατιωτικής παραγωγής αφετέρου. Αντίστοιχη σχέση ανταλλαγής υπάρχει και στην αγορά εργασίας: μεταξύ κινητοποίησης στον ένα ή τον άλλο τομέα – πού θα χτίσεις υποδομή; Όμως δεν υπάρχει σχέση ανταλλαγής μεταξύ εκείνων των λειτουργιών που στηρίζονται από κοινωνικά επιδόματα και όσων θα χρειαστεί να κινητοποιηθούν στο πλαίσιο του επανεξοπλισμού.

Δεν είναι απαιτητική υπόθεση ο επανεξοπλισμός, όμως; Τώρα απέκτησε και την εικαστική του απεικόνιση με το ευρωπαϊκό ReArm;

Δεν χρειάζεστε μαζικές στρατιωτικές δυνάμεις: χρειάζεστε να προσελκυσθούν 300.000 -400.000 υγιείς νέοι άνθρωποι στον στρατό, συν εξοπλιστικές δαπάνες που να κινηθούν στο πλαίσιο του εγκατεστημένου παραγωγικού δυναμικού – συν ανοχή κάποιας βραχυπρόθεσμης πληθωριστικής πίεσης. Η Rheinmetall τα πάει θαυμάσια αυτή την εποχή, το ίδιο φαντάζομαι και γαλλικές, ιταλικές και ισπανικές εταιρείες εξοπλισμών. Αλλ’ η ιδέα ότι υπάρχει ζήτημα δημοσιονομικής αλλαγής προτεραιοτήτων δεν έχει υπόσταση. Δείτε και το άλλο: είναι ένα ζήτημα κλίμακας – το κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη καλύπτει κάτι σαν 25-30% του ΑΕΠ, οι αμυντικές δαπάνες είναι σε μια χαμηλότερη τάξη μεγέθους, δηλαδή στο 2-3% του ΑΕΠ. Δεν είναι λοιπόν ζήτημα αλλαγής προτεραιοτήτων, πρόκειται απλώς για ρητορική! Για συντηρητική ρητορική, δε.

Ωραία, πλην όμως αυτού του είδους η ρητορική θα μπορούσε να επικρατήσει σε ένα επίπεδο ανάδειξης του πόσο εύθραυστα είναι, συνολικά, τα πολιτικά συστήματα της Ευρώπης στο σύνολό τους. Ή όχι; Ποιαν Ευρώπη θα έχει απέναντι ο Τραμπ στα μέσα της θητείας του, στα midterms;

Δεν θα κουραστώ να επαναλαμβάνω πόσο μικρό ενδιαφέρον έχει ο Ντόναλντ Τραμπ για όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη. Δείτε τους δασμούς 200% επί των γαλλικών κρασιών, που επιβάλλονται επειδή οι Ευρωπαίοι δείχθηκαν τόσο μοχθηροί στις μηχανές Harley Davidson και στο μπέρμπον Kentucky: αυτό είναι το επίπεδο επιδραστικότητας της Ευρώπης στα αμερικανικά πράγματα! Ακόμα και το θέμα της Ουκρανίας, που εντέλει θέτει γνήσιο πρόβλημα εθνικής ασφάλειας –πείτε το κρίση, πείτε το πρόβλημα, πείτε το κατάσταση έκτακτης ανάγκης– ασκεί πολύ περιορισμένη επίδραση στην αμερικανική πολιτική.

Πολύ περιορισμένη επίδραση!

Στιγμές στιγμές, σε ορισμένες στροφές, μπορεί να φανεί ότι παίζει ρόλο. Αλλά π.χ. σ’ ένα πανεπιστήμιο όπως το δικό μου [το Κολούμπια], θα δείτε κινητοποιήσεις για Ισραήλ και Παλαιστίνη, θα δείτε για τα εσωτερικά ζητήματα –νόμος και τάξη, συνταγματικά δικαιώματα, κράτος δικαίου− αλλά πουθενά δεν θα δείτε ουκρανική σημαία.

Θεωρούν οι Αμερικανοί γενικώς τους Ευρωπαίους «λαθρεπιβάτες»;

Ούτε τώρα ούτε νωρίτερα; Πρόκειται τελικά για φαινόμενο Τραμπ ή για συνολικότερο αμερικανικό φαινόμενο; Εννοώ, μήπως ο μέσος Αμερικανός θεωρεί ότι οι Ευρωπαίοι λειτουργήσαμε ως free-riders/ «λαθρεπιβάτες» όλον αυτόν τον καιρό, οπότε τώρα θα ’πρεπε να φροντίσουν μόνοι τους για τον εαυτό τους;

Βέβαια, εδώ που τα λέμε, η προσέγγιση αυτή δεν είναι και τόσο ανακριβής: η Ευρώπη όντως λειτούργησε ως «λαθρεπιβάτης»! Εκεί που στην Αμερική παρατηρείται διαίρεση, είναι σχετικά με το τι θεωρείται ότι αποτελεί αποστολή της χώρας τους στον κόσμο και αν, και κατά πόσο, ισχύει ένας αμερικανικός εξαιρετισμός/exceptionalism [Σημ: το δόγμα σύμφωνα με το οποίο η Αμερική δικαιούται να θεωρείται εξαίρεση, να μην ακολουθεί τους κανόνες των άλλων]. Κάποιοι Αμερικανοί που ταξιδεύουν γνωρίζουν για παράδειγμα την Ευρώπη, γνωρίζουν ότι ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής είναι εκπληκτικά επιθυμητός, και από πολλές πλευρές πολύ προτιμότερος από τον αμερικανικό. Και αυτό τους κάνει λιγότερο αλαζόνες – κι αυτό ακόμα κι αν θεωρούν τους Ευρωπαίους «λαθρεπιβάτες». Υπάρχουν δε και ευφυείς Αμερικανοί, που θεωρούν ότι οι ΗΠΑ συνεχίζουν να υπερτονίζουν την απειλή ασφαλείας, ακριβώς ώστε να έχουν εξασφαλισμένο τον ρόλο του προστάτη. Όμως ευφυείς Αμερικανοί είναι εκείνοι που μπορούν να κάνουν όλους αυτούς τους υπολογισμούς – και να επισκέπτονται την Ευρώπη, και να χαίρονται όλα τα καλά της.

… και γαλλικά κρασιά χωρίς 200% δασμούς, μεταξύ αυτών…

Όλη την πολιτιστική ποικιλία! Όπως εδώ, στη Νέα Υόρκη, μπορείς να βρεις τη μεγαλύτερη ποικιλία κινεζικής κουζίνας, που δεν θα συναντήσεις πουθενά στην Ευρώπη: του Χουνάν, του Σετσουάν, της Καντόνας – στα 5 λεπτά από το σπίτι μου! Θέλω να πω ότι υπάρχει στην Αμερική αποδοχή της πολιτιστικής πολυμορφίας σ’ ένα ορισμένο επίπεδο. Οι προοδευτικοί Αμερικανοί (liberals/πολιτικά φιλελεύθεροι) αρέσκονται ακόμη να πιστεύουν στην ύπαρξη μιας αποστολής της Αμερικής, αν όχι να διαδώσει, τουλάχιστον να υποστηρίξει τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του κράτους δικαίου ανά τον κόσμο. Πρωτοβουλίες τύπου Voice of America, με στήριξη εκδοχών κοινωνίας των πολιτών, και ούτω καθεξής. 

Η σύντροφός μου είναι Κινέζα δημοσιογράφος και βλέπω πως όλη η διασπορική κινεζική δραστηριότητα είχε –άμεση ή έμμεση– αμερικανική χρηματοδότηση. Οι προοδευτικοί Αμερικανοί τα στηρίζουν αυτά και θεωρούν ότι οι ΗΠΑ θα έπρεπε να τα προωθούν, αυτό δε σημαίνει διατήρηση στενών σχέσεων με την Ευρώπη, καθώς, σε σύγκριση με την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα, η Ευρώπη είναι πολιτιστικά πλησιέστερος εταίρος των ΗΠΑ. 

Ο Τραμπ και οι άνθρωποί του όμως δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτά και περιφρονούν την Ευρώπη, δεν πηγαίνουν στην Ευρώπη. Ο ίδιος ο Τραμπ ζει με το γκολφ και αυτή την κουλτούρα συνολικά – όσο δηλαδή του επιτρέπεται πολιτικά να το δείχνει αυτό. Και σαφώς δεν ασχολείται ο κόσμος του με οποιαδήποτε ευρύτερη αποστολή των ΗΠΑ στον κόσμο. Όθεν η αίσθηση ότι ο κόσμος δεν είναι αληθινά ευγνώμων προς την Αμερική κ.ο.κ. Σήμερα την αμερικανική πολιτική έναντι της Ευρώπης την οδηγεί ένα είδος μνησικακίας. «O κόσμος είναι αγνώμων, ο κόσμος εκμεταλλεύεται τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ θα πρέπει να αντιδράσουν, να αντισταθούν σ’ αυτή την κατάσταση». Αλλά και πάλι: τα θέματα που αφορούν την Ευρώπη δεν βρίσκονται ψηλά στις προτεραιότητες του κόσμου, στη δημόσια συζήτηση των ΗΠΑ.

Η στροφή των ΗΠΑ, προς Ινδικό/Ειρηνικό…

Και η στροφή προς Ινδικό/Ειρηνικό; Αυτή απασχολεί; Θα μπορούσε η (!) τραμπική Αμερική να παρατήσει –ας πούμε– την Αυστραλία στην τύχη της; Ή τη Νότια Κορέα; Να βαδίσουν μόνες τους, χωρίς ομπρέλα γεωπολιτικής κάλυψης απέναντι στην κινεζική κυριαρχία στην περιοχή…

Ποιος ξέρει! Υπάρχουν σοβαροί συντελεστές πολιτικής, όπως ο Έλντριτζ Κόλμπι –τώρα η Διοίκηση Τραμπ επιδιώκει να εγκριθεί από το Κογκρέσο– που έχουν σαφή προσέγγιση στο πώς θα πρέπει να κινηθούν οι ΗΠΑ απέναντι σε χώρες όπως η Αυστραλία ή η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα: αξιόπιστη στήριξη, άμα οι ίδιες αυτές χώρες συμπαραταχθούν σοβαρά με τις ΗΠΑ, όμως αδίστακτη αδιαφορία αν δεν αναλάβουν το βάρος που τους αναλογεί. Αυτό, μέχρι σημείου να αφεθεί ακόμη και η Ταϊβάν στην τύχη της. Αν, δηλαδή, η Ταϊβάν δεν στρατικοποιηθεί περισσότερο απ’ όσο μέχρι σήμερα… Ξέρετε, οι Ταϊβανέζοι δεν αποτελούν στρατιωτική δύναμη όπως οι Νοτιοκορεάτες. Πάντως, ουδείς μπορεί να πει ότι γνωρίζει τι θα κάνει ο Τραμπ με την Ταϊβάν: λαμβάνει αντικρουόμενες συμβουλές, ο Μάρκ Ρούμπιο έχει μια στάση υποστηρικτική, ο Ίλον Μασκ έχει μια σχετική αδιαφορία για την Ταϊβάν – αυτός μάλλον θα ευχόταν το «πρόβλημα Ταϊβάν» να εξαφανισθεί από μόνο του. Στις αρχές της πρώτης Προεδρίας του, ο Τραμπ είχε κάνει εκείνο το περιβόητο τηλεφώνημα στην τότε κυβέρνηση της Ταϊβάν, που προκάλεσε μεγάλη αναταραχή. Τώρα… ποιος ξέρει!

… και η Μέση Ανατολή

Και στην άλλη πλευρά της υφηλίου, κοντύτερα σ’ εμάς; Στη Μέση Ανατολή/Εγγύς Ανατολή/Ανατολική Μεσόγειο… υπάρχει κάποιο στοιχείο ορθολογικής επιλογής στην πολιτική Τραμπ ή αρκεί το «Στηρίζουμε Ισραήλ, κι ας χαθούν όλοι οι άλλοι!»; Γιατί ήταν κάπως ακραία η ιδέα περί δημιουργίας «Ριβιέρας της Μέσης Ανατολής» στα χαλάσματα της Γάζας – όχι;

Αυτό το συνεχές στην αμερικανική πολιτική εκτείνεται από τη διατήρηση του status quo στο ξεκίνημα της Προεδρίας Μπάιντεν, θέση που κάπου στο βάθος συνεχίζει να υπάρχει, μέχρι μια πιο επιθετική διαδικασία ανάσχεσης της ιρανικής επιρροής. Αυτό δεν ήταν κάτι που οι Αμερικανοί σχεδίαζαν να πράξουν, καθώς πρόκειται για μια πολιτική υψηλού ρίσκου ούτως ή άλλως. περισσότερο θα προτιμούσαν τη συνέχιση των Συμφωνιών του Αβραάμ μαζί με τη φαντασίωση της λύσης των δύο κρατών για την Παλαιστίνη. Όμως κάποια στιγμή διαφάνηκε να ανοίγεται μια ευκαιρία – υπό κάποια έννοια όπως συνέβη και με την περίπτωση της Ουκρανίας…

Ευκαιρία υπό ποιαν έννοια;

Ω, η ευκαιρία εδώ ήταν να ταπεινωθεί το Ιράν και να απωθηθεί η επιρροή του απ’ οποιοδήποτε μέτωπο. Ύστερα μπήκαν στη μέση οι επιλογές Νετανιάχου και της συμμαχίας ακραίων στοιχείων που τον στηρίζουν, κάποια στιγμή η Διοίκηση Μπάιντεν προσπάθησε να συγκρατήσει την ένταση και το μέγεθος της ισραηλινής επιθετικότητας, αλλά μετά είχαμε το φαινόμενο ντόμινο: πτώση της Συρίας, ήττα της Χεζμπολάχ στον Λίβανο, οπότε πώς να αντισταθεί κανείς! Απλώς υπάρχει μια πίεση στη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα να συγκρατήσουν την Υεμένη – και ασφαλώς ουδείς ενδιαφέρεται για το Σουδάν και τις εκεί σφαγές. Με μια λέξη: οπορτουνιστικός ρεβιζιονισμός, συν απώθηση του Ιράν: αυτή είναι η τωρινή αμερικανική πολιτική στην περιοχή.

Και αυτός –όπως τον αναφέρατε– ο οπορτουνιστικός αναθεωρητισμός των χρόνων Τραμπ, που έχουμε μπροστά μας, θα στοιχηματίζατε ότι θα εξελιχθεί χωρίς να σκάσει κάποιο αληθινό πρόβλημα;

Εξαιρετικά ενδιαφέρον ερώτημα, αυτό. Λοιπόν: αν με εξαναγκάσετε να στοιχηματίσω, θα έλεγα ότι μάλλον δεν θα έχουμε κάποια μείζονα έκρηξη. Στην πρώτη προεδρία Τραμπ, χαοτικές και εκρηκτικές εξελίξεις είχαμε μόνο στην τελευταία χρονιά, με την περίπτωση της πανδημίας. Εκεί, όμως, έπεσε στη μέση ένα εξωγενές σοκ. Αν δεν υπάρξει κάποιο εξωγενές σοκ, θα στοιχημάτιζα όχι μεν σε διατήρηση του status quo, αλλά σε αποφυγή π.χ. ενός meltdown του ΝΑΤΟ.

Αλλά… χωρίς πολλές βεβαιότητες. Μην ξεχνούμε όμως, για παράδειγμα, την άνοδο της έντασης με την Κίνα, που προέκυψε υπό την κυβέρνηση Μπάιντεν, με κορύφωση στο επεισόδιο με τα κατασκοπευτικά μπαλόνια –τον χειμώνα του 2022-23– όταν βρεθήκαμε αληθινά κοντά σε σύγκρουση ΗΠΑ-Κίνας, περισσότερο από οποτεδήποτε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Οι δε άνθρωποι στην Ουάσινγκτον το είχαν καταγράψει αυτό – και ήταν τρομοκρατημένοι. Οπότε, να καταγράψουμε ότι ακόμη δεν έχουμε δει κάτι από τη στρατηγική Τραμπ απέναντι στην Κίνα. Αν μείνουμε σ’ αυτά που βλέπουμε έως τώρα, μάλλον μιλάμε για αποκλιμάκωση. Βέβαια, δυο μήνες διακυβέρνηση Τραμπ έχουμε… Εκείνο που θα μου προξενούσε ανησυχία, θα ήταν ένα ενδεχόμενο αντίστοιχης κλιμάκωσης όπως επί Μπάιντεν.

Διότι;

Διότι δεν ξέρω αν οι άνθρωποι του Τραμπ θα είχαν το ένστικτο να κάνουν πίσω! Κι αν το στρατιωτικό σύμπλεγμα –πείτε το το Πεντάγωνο– έχει την αναγκαία επιρροή για να συγκρατήσει τα πράγματα. Με την Ουκρανία είδαμε να ασκείται συγκράτηση, παραδείγματος χάριν, όταν είπαν: «Όχι, δεν θα κάνουμε ζώνη απαγόρευσης πτήσεων/no-fly zone! Τελεία, και παύλα!». «Ούτε θα βρεθούν Αμερικανοί στρατιώτες απέναντι σε Ρώσους». Δεν ξέρω καθόλου αν μια τέτοια λογική θα επικρατούσε επί Προεδρίας Τραμπ, αν βρεθούμε δηλαδή σε τροχιά αληθινής κρίσης.

Από οικονομικής πλευράς, η πρόγνωσή μου θα ήταν για ισορροπία – χωρίς βεβαιότητα, όμως, για το πόση σταθερότητα θα είχε μια τέτοια ισορροπία. Κυρίως, για το ποιοι σταθεροποιητές θα ενεργοποιηθούν προκειμένου να μας φρενάρουν σε περίπτωση εκτροχιασμού.