Η σύγκλιση της αμερικανικής και ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στο ζήτημα της Ουκρανίας διαμορφώνει μια «νέα Ευρώπη», σύμφωνα με τη Νάταλι Τότσι, διευθύντρια του IAI (Istituto Affari Internazionali/Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων) στην Ιταλία και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Με την Ευρώπη αποκλεισμένη από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων για το μέλλον της Ουκρανίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσα από τον «συνασπισμό των προθύμων» και τη Λευκή Βίβλο για την Άμυνα, προετοιμάζεται για την αυτονόμησή της από τη διατλαντική αρχιτεκτονική ασφαλείας. Αναλύοντας τις προοπτικές της διατλαντικής συμμαχίας, η Τότσι επισημαίνει ότι η κρίση στις σχέσεις ΕΕ-ΗΠΑ έχει βαθύτερα αίτια, ενώ οι συνέπειές της θα εξακολουθήσουν να επηρεάζουν τις εξελίξεις και μετά το πέρας της.

Ισχυρός ή αδύναμος κρίκος; 

Δρα Τότσι, αυτή τη στιγμή η Ευρώπη φαίνεται να είναι ο αδύναμος κρίκος μεταξύ δύο μεγάλων δυνάμεων, των ΗΠΑ και της Ρωσίας, ενώ η περίοδος του ψυχρού πολέμου που επικράτησε τα πρώτα χρόνια του ουκρανικού πολέμου φαίνεται να αντιστρέφεται με τη νέα κυβέρνηση Τραμπ. Κατά την άποψή σας, ποιος είναι ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο νέο μωσαϊκό των γεωπολιτικών δυνάμεων;

Η Ευρώπη είναι ενδεχομένως ο μόνος ισχυρός κρίκος που παραμένει κοντά στην Ουκρανία. Νομίζω ότι έχουμε ουσιαστικά δύο πολύ διαφορετικά σενάρια. Το ένα είναι το σενάριο Τραμπ-Πούτιν, όπου στην πραγματικότητα υπάρχει μια σύγκλιση μεταξύ των δύο και μια Ευρώπη που χωρίζεται σε σφαίρες επιρροής, όπου η Ρωσία ουσιαστικά «αξιώνει» μια σφαίρα επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη, ίσως ακόμα και στη Βόρεια Ευρώπη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, από την άλλη πλευρά, «αξιώνουν» να έχουν ως σφαίρα επιρροής όχι μόνο το Μεξικό, τον Παναμά, τον Καναδά και τη Γροιλανδία, αλλά ενδεχομένως και την υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη. Και έτσι υπάρχει ουσιαστικά μια σύγκλιση μεταξύ των δύο δυνάμεων. 

Η κύρια τακτική που χρησιμοποιείται, παράλληλα με τον στρατό, είναι μια πολιτική ενίσχυσης και υποστήριξης της Ακροδεξιάς, διότι μια Ευρώπη που κυριαρχείται από την Ακροδεξιά είναι μια Ευρώπη διαιρεμένη, αποδυναμωμένη, και επομένως προσφέρεται για να γίνει μέρος είτε της μιας είτε της άλλης σφαίρας επιρροής. Αυτό είναι λοιπόν το σενάριο Τραμπ-Πούτιν.

Στη συνέχεια, το δεύτερο σενάριο είναι εκείνο στο οποίο η Ευρώπη παραμένει ο ισχυρός κρίκος, δηλαδή παραμένει σταθερή στην υποστήριξή της προς την Ουκρανία, είτε πρόκειται για στρατιωτική, πολιτική ή οικονομική στήριξη. Και έτσι το ερώτημα είναι, πρώτα απ’ όλα, για ποια Ευρώπη μιλάμε. Και εδώ είναι που μπαίνει η συζήτηση για τον «συνασπισμό των προθύμων» και το ερώτημα αν αυτός ο συνασπισμός έχει τη δύναμη, την ανθεκτικότητα, την αντίσταση να αντέξει και να παραμείνει ο ισχυρός και όχι ο αδύναμος κρίκος. 

Για να είμαι ειλικρινής, δεν είμαι απαισιόδοξη, και πιστεύω ότι μπορούμε να τον δημιουργήσουμε (τον συνασπισμό), αφενός γιατί πραγματικά έχουμε την ικανότητα να το κάνουμε, και αφετέρου διότι μεταξύ του αυξανόμενου αριθμού του «συνασπισμού των προθύμων» υπάρχει μια αυξανόμενη αίσθηση ότι η ευρωπαϊκή ασφάλεια περνάει από την Ουκρανία.

Θα πρέπει η Ευρώπη να επιδιώξει να ενεργήσει ως διαμεσολαβητής ή ως ανεξάρτητος παίκτης στη δυναμική σχέση ΗΠΑ-Ρωσίας; 

Δεν νομίζω ότι πρέπει να είμαστε μεσολαβητές, διότι δεν χρειάζονται μεσολαβητή, καθώς συμφωνούν μεταξύ τους. Και για να είμαι ειλικρινής, δεν νομίζω ότι πρέπει να προσπαθήσουμε να εμπλακούμε σε αυτή τη διαπραγμάτευση. Νομίζω ότι πρέπει να καθορίσουμε τι θέλουμε, ποιες είναι οι «κόκκινες γραμμές» μας στην Ουκρανία και τι θα κάνουμε για να τις διασφαλίσουμε, και στη συνέχεια να αφήσουμε τον Τραμπ και τον Πούτιν να μιλήσουν για το τι θέλουν. 

Έτσι, δεν νομίζω ότι η διαπραγμάτευση μεταξύ τους θα πρέπει να μας αφορά. Αφορά την Ουκρανία, αλλά δεν νομίζω ότι θα πρέπει να μας αφορά εμάς ως Ευρώπη ευρύτερα. Δηλαδή, δεν θα πρέπει να επιδιώκουμε απεγνωσμένα να έχουμε μια θέση σε αυτό το τραπέζι, καθώς πραγματικά δεν θα ήθελα να δω την Ευρώπη σε αυτό το τραπέζι.

Η νέα ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφάλειας 

Η πρόσφατη Λευκή Βίβλος για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Άμυνας τονίζει ότι «έχει έρθει η ώρα ώστε μια ανανεωμένη πολιτική φιλοδοξία να δράσει και να μετατρέψει την ΕΕ σε πραγματικό πάροχο ασφάλειας». Με βάση αυτή την παράγραφο και το γεγονός ότι η ΕΕ έχει ευθυγραμμιστεί με το αμερικανικό αμυντικό δόγμα, ποιες συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις απαιτούνται στην αμυντική πολιτική της;

Αυτή είναι μια περίπλοκη ερώτηση, διότι έχετε δίκιο: η εξάρτηση υπήρξε και αυξήθηκε με την πάροδο του χρόνου. Στην πραγματικότητα, έχει αυξηθεί εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια: ενώ η ευρωπαϊκή εξάρτηση από την άμυνα των ΗΠΑ ήταν της τάξης του 30-35%, τα τελευταία τέσσερα χρόνια το ποσοστό αυτό κυμάνθηκε στο 55%. 

Πρέπει να γνωρίζετε ότι δεν πρόκειται να απεξαρτηθούμε από τα αμερικανικά όπλα εν μια νυκτί. Νομίζω ότι μπορούμε να συνεχίσουμε να αγοράζουμε από τις ΗΠΑ, αλλά μάλλον θα πρέπει να είμαστε λίγο προσεκτικοί σχετικά με τον τρόπο που το κάνουμε. Και υπάρχουν κάποιες (αμυντικές) δυνατότητες που, στην πραγματικότητα, ακόμα και μετά την αγορά τους, δεν είναι ποτέ πλήρως δικές σου. Όπως τα F-35 και τα συστήματα Patriot, για τα οποία στην πραγματικότητα εξακολουθείς να χρειάζεσαι την έγκριση και την άδεια των ΗΠΑ για να τα χρησιμοποιήσεις, και το ίδιο ισχύει και σε άλλους τομείς, για παράδειγμα στους δορυφόρους. Επομένως, νομίζω ότι πρέπει να επιταχύνουμε τις επενδύσεις μας σε αυτούς τους τομείς, για να διασφαλίσουμε ότι σταδιακά δεν θα εξαρτιόμαστε από τις ΗΠΑ.

Τον Φεβρουάριο του 2025, έξι ευρωπαϊκές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου, αποφάσισαν να σχηματίσουν τη συμμαχία Weimar+ ως απάντηση στις αλλαγές στην πολιτική των ΗΠΑ. Εμβαθύνοντας στον σκοπό της συμμαχίας, ποιοι είναι οι πρωταρχικοί στόχοι και πώς επιδιώκει να αναδιαμορφώσει τη γεωπολιτική στάση της Ευρώπης;

Νομίζω ότι αυτό συνδέεται με τη γενικότερη συζήτηση γύρω από τον «συνασπισμό των προθύμων». Ουσιαστικά, πρόκειται για χώρες που αφενός κατανοούν πόσο επιζήμια είναι η κατάσταση στην Ουκρανία για την ευρωπαϊκή ασφάλεια, αφετέρου αναγνωρίζουν τη Ρωσία ως απειλή. Επιπλέον, αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο ότι δεν μπορούν να βασίζονται στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ακριβώς επειδή έχουν κατανοήσει όλα τα παραπάνω, είναι διατεθειμένες να επενδύσουν σημαντικά στην άμυνά τους.

Οι χώρες που αναφέρουμε αποτελούν τον αρχικό πυρήνα αυτής της δυναμικής. Η Πολωνία δαπανά σχεδόν το 5% του ΑΕΠ της για την άμυνα, η Γαλλία –η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή χώρα με την πιο ανεπτυγμένη στρατηγική κουλτούρα– επενδύει πάνω από 2% και αυξάνει συνεχώς τις δαπάνες της, ενώ η Γερμανία διαδραματίζει πλέον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο, ειδικά μετά τη συμφωνία για την αναθεώρηση του φρένου χρέους. Στην πραγματικότητα, η Γερμανία σχεδιάζει να επενδύσει πάνω από 500 δισ. ευρώ στην άμυνα τα επόμενα χρόνια.

Κατά κάποιο τρόπο, αυτός είναι ο κεντρικός άξονας της νέας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφαλείας, ενώ η επιστροφή του Ηνωμένου Βασιλείου στο «παιχνίδι» είναι επίσης καίριας σημασίας. Έτσι, βλέπουμε να γεννιέται μια «νέα Ευρώπη» γύρω από την άμυνα, κάτι που συνδέεται και με την αρχική φύση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένας ακόμα λόγος που οδηγεί στη διαμόρφωση αυτού του μοντέλου είναι η ύπαρξη χωρών εντός της ΕΕ που δεν φαίνεται να έχουν ξεκάθαρο ρόλο, όπως η Ουγγαρία. Επιπλέον, η ευρωπαϊκή άμυνα δεν μπορεί πραγματικά να συγκροτηθεί μέσα από την υπάρχουσα δομή της ΕΕ.

Είναι 800 δισ. αρκετά για να επανεξοπλιστεί η Ευρώπη;

Φυσικά και όχι. Τα 150 δισ. είναι το συμπλήρωμα από αυτό που θα προέλθει από τους εθνικούς προϋπολογισμούς. Έτσι, κατά μία έννοια, η μεγάλη ιστορία δεν είναι τα 150 δισ., αλλά τα 650 δισ. που αναμένεται να κινητοποιηθούν μέσω της χαλάρωσης των δημοσιονομικών κανόνων. Ωστόσο, θα ήταν πολύ ωραίο να είχαμε μια αντίστροφη αναλογία, δηλαδή άντληση 650 δισ. με κοινό δανεισμό και τα 150 δισ. από τους εθνικούς προϋπολογισμούς. Αλλά ας δούμε αυτά τα 150 δισ. ως ένα πρώτο βήμα. 

Αυτονομία και ηγεσία

Υπάρχει έντονη κριτική ότι η ώθηση της Ευρώπης για αυτονομία θα επηρεάσει την οικονομική της σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι η ΕΕ έτοιμη, σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, να γίνει αυτόνομη όχι μόνο αμυντικά, αλλά και οικονομικά;

Δεν είμαι σίγουρη ότι στοχεύουμε να είμαστε οικονομικά αυτόνομοι από οποιονδήποτε. Η ΕΕ παραμένει ανοικτή στις συναλλαγές της και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι αυτές που, πυροδοτώντας έναν εμπορικό πόλεμο, απομονώνονται όχι μόνο απέναντι στην Ευρώπη, αλλά και απέναντι σε πολλούς άλλους παίκτες (Κίνα, Καναδά και Μεξικό). 

Έτσι, αν μη τι άλλο, η ΕΕ από οικονομικής άποψης βρίσκεται στο στάδιο του ανοίγματος και όχι της απομόνωσης. Και νομίζω ότι υπό αυτό το πρίσμα θα πρέπει να εξετάσουμε την πρόσφατη συμφωνία Μερκοσούρ ή το γεγονός ότι ολόκληρο το σώμα των επιτρόπων της ΕΕ ταξίδεψε στην Ινδία μόλις πριν από λίγες εβδομάδες. Οπότε, νομίζω ότι είμαστε σε αυτή τη νοοτροπία, δηλαδή βλέπουμε ότι καθώς οι ΗΠΑ κλείνουν, εμείς κοιτάμε πώς θα ανοίξουμε περισσότερο εμπορικά.

Πιστεύετε ότι η Ευρώπη διαθέτει την απαιτούμενη ηγεσία για να διαχειριστεί αποτελεσματικά και να ανταποκριθεί στους μετασχηματισμούς του διεθνούς πολιτικού τοπίου;

Αυτό που ξέρω είναι ότι κατά καιρούς η ποιότητα της ηγεσίας αναδεικνύεται πραγματικά όταν βρίσκεται αντιμέτωπη με μια κρίση. Οπότε ο χρόνος θα δείξει. Ωστόσο, νομίζω ότι ο Στάρμερ που βλέπουμε σήμερα είναι ένας πολύ διαφορετικός Στάρμερ από αυτόν που βλέπαμε πριν από έξι μήνες. Και δεν είμαι σίγουρη αν ο συνδυασμός Στάρμερ, Μακρόν, Τουσκ και Μερτς θα μπορέσει να αντεπεξέλθει, αλλά νομίζω ότι υπάρχουν κάποια ενθαρρυντικά σημάδια που δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Κοιτάζοντας μπροστά, προβλέπετε το τέλος της διατλαντικής συμμαχίας ή βιώνουμε μια προσωρινή κρίση;

Όχι, νομίζω ότι υπάρχει κάτι βαθύτερο από μια προσωρινή κρίση. Δεν σημαίνει ότι αυτή η κατάσταση που έχουμε τώρα θα παραμείνει για πάντα, ωστόσο πιστεύω ότι δεν θα επιστρέψει σε αυτό που ήταν. Τα πράγματα δεν επιστρέφουν ποτέ στο παρελθόν και έτσι πιστεύω ότι θα παραμείνει αυτή η πολύ βαθιά αμφισβήτηση της εμπιστοσύνης στη σχέση μας. Και ακόμα κι αν η κυβέρνηση Τραμπ αλλάξει και πάλι τις ισορροπίες, δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι όλα αυτά δεν θα έχουν αλυσιδωτές επιπτώσεις και μακροπρόθεσμες συνέπειες.